ابراء دین و برائت ذمه مدیون

ابراء دین و برائت ذمه مدیون یعنی اینکه طلبکار یا داین از حق مالی خود گذشت کند یا به عبارت ساده و عامیانه طلبکار ، از طلب خود بگذرد . ماده 289 قانون مدنی ابراء را چنین تعریف کرده است : ” ابرا عبارت است از این که داین ( طلبکار ) از حق خود به اختیار صرف نظر نماید ” . قانون مدنی ایران، ابراء  دین  و برائت ذمه را یکی از اسباب سقوط تعهدات معرفی کرده و مواد 289 تا 291 را به بیان ماهیت، شرایط و احکام آن اختصاص داده است. از مصادیق ابراء می‌توان به ابراء مهریه، ابراء حق قصاص و دیه و نیز ابراء طلب وجه طلبکار اشاره کرد.

   شرایط ابراء دین و برائت ذمه مدیون

برای اینکه ابراء واقع شود، وجود شرایطی ضروری است ، که این شرایط شامل دو دسته 1- شرایط ابراء کننده ( طلبکار ) 2- موضوع ابراء ( دین یا بدهی )  است.

•  شرایط ابراء کننده  

الف- قصد و رضایت داشته باشد. وجود قصد و رضایت برای انجام هر عمل حقوقی لازم و ضروری است در واقع بدون قصد هیچ عمل حقوقی واقع نخواهد شد و به عبارتی باطل است .

ب- اختیار قانونی داشته باشد . یعنی کسی که میخواهد دینی را ابراء کند و یا به عبارت عامیانه ببخشد باید یا خود طلبکار باشد و یا نماینده قانونی طلبکار که اجازه و اختیار این کار به او داده شده باشد .

ج‌- اهلیت داشته باشد. منظور از اهلیت شرایط قانونی لازم برای اعمال حقوقی است مانند : بلوغ ، عقل  به موجب ماده 290 قانون مدنی ابراء کننده باید اهلیت داشته باشد و ابراء شخص فاقد اهلیت، باطل است.

مقصود از اهلیت در این ماده، اهلیت کامل است، بنابراین ابراء شخصی که اهلیت دارد اما اهلیت او کامل نیست (صغیر و سفیه) نیز باطل است.

• شرایط موضوع ابراء ( دین )

الف – دین ( طلب ) موجود باشد: یعنی دین باید به وجود آمده باشد تا بتوان آن را ابراء کرد.

ب – دین آزاد باشد : یعنی موضوع دین به نفع شخص دیگری بازداشت نشده باشد.

ج – دین کلی باشد: مورد ابراء باید کلی باشد و اگر عین معین باشد و طلبکار بخواهد از آن صرف‌نظر کند، به آن اعراض می‌گویند.

  ماهیت ابراء دین

ابراء، ایقاع یا عمل حقوقی یک‌طرفه است و برای تحقق آن جز اهلیت و اراده داین (طلبکار) به رضای مدیون نیازی نیست، زیرا در ابراء داین حق مطالبه خود را اسقاط می‌کند و برای اسقاط حق به اذن مدیون نیازی ندارد. ابراء با اراده داین به تنهایی تحقق می‌پذیرد و حتی رد ابراء از جانب مدیون لطمه‌ای به اعتبار آن نمی‌زند.ابراء یک عمل حقوقی رایگان است و قرار دادن عوض یا حتی شرط عوض در آن با حقیقت ابراء سازگار نیست، زیرا بر طبق ماده 289 قانون مدنی، ابراء عبارت است از صرف‌نظر کردن داین از حق خود؛ و معنی صرف نظر کردن از حق، اسقاط حق به طور مطلق و بدون انتظار دریافت مالی از مدیون و پیدایش تعهد و التزامی از طرف او است؛ هرچند که این تعهد فرعی و به صورت شرط باشد. شرط فسخ نیز در ابراء راه ندارد و ابراء مشروط به شرط حق فسخ، بی‌اعتبار است.

نحوه اثبات ابراء و برائت ذمه 

ابراء به هر وسیله‌ای که عرفا دلالت بر آن کند، اثبات می‌شود؛ خواه لفظ باشد یا عملی غیر لفظی. بهترین دلیل برای ابراء اخذ سند و نوشته ای مبتنی بر برائت ذمه مدیون است . برای مثال اگر زنی قصد ابراء مهریه ( در عرف و بین مردم بخشش مهریه گفته می شود ) معمولا با حضور در دفتر اسناد رسمی و تنظیم سند ابراء دین ، این عمل حقوق انجام می شود که بسیار معتبر و قابل استناد در محاکم می باشد . یا اگر شخصی می خواهد از خود بابت مطالبه دیه گذشت کند بهتر با تنظیم سند رسمی اقرار نامه مبنی بر ابراء دیه ، این موضوع را در دفاتر اسناد رسمی ثبت نماید .

  اثر ابراء دین 

اثر اصلی ابراء سقوط حق دینی (طلب) و برائت ذمه مدیون است و نوعی تاییدیه یا در حکم پرداخت است. بنابراین هرگاه طلبکار یکی از مسئولان تضمین پرداخت دین را ابراء کند، حق ندارد به مدیون اصلی یا دیگر مسئولان رجوع کند. زیرا آنان نیز بری می‌شوند.اما طلبکار می‌تواند حق خود را به صورت مقید و نسبت به سهم یکی از مسئولان تضامنی ابراء کند و حق رجوع خود به دیگران را از دست بدهد.  قول مشهور فقهای امامیه بر آن است که ابراء ایقاع است و بدون موافقت مدیون و حتی با رد او تحقق پبدا می‌کند.حقوقدانان نیز برآنند که ابراء مجانی است و چنانچه عوض در مقابل قرار داده شود، ابراء باطل می‌شود. به نظر می‌رسد که می‌توان بر مدیون ضمن آن شرط عوض کرد که از این نظر احتیاج به قبول پیدا می‌کند و ابراء حقیقت خود را از دست نمی‌دهد. نباید تصور شود که شرط عوض خلاف مقتضای ابراء است، زیرا ابراء اسقاط حق است و با شرط عوض نیز اسقاط حق محقق می‌شود اما هرگاه عوض مستقیما در مقابل ابراء قرار می‌گیرد تبدیل تعهد است و دیگر ابراء محسوب نمی‌شود بلکه تبدیل به تعهد می‌شود.

ابراء مهریه یا بخشیدن مهریه 

ابراء یا بخشیدن مهریه با توجه به توضیحاتی که قبلا در خصوص ابرا دین دادیم به این معنی می باشد که زوجه طلب ناشی از مهریه خود را از ذمه زوج ساقط نماید . یعنی زن اعلام نماید مهریه خود را که در واقع دینی بر عهده مرد می باشد بری ( ساقط ) نموده و مرد بری الذمه است . ابراء مهریه به قصد زن و اعلام او واقع می شود ولیکن برای اثبات ابراء مهریه باید دلایلی بر وجود آن داشته باشد . بنابراین معمولا زوجین برای ثبت ابراء مهریه به دفاتر اسناد رسمی مراجعه می نمایند . البته این بدان معنا نیست که دست نوشته عادی مبنی بر ابرائ مهریه معتبر نیست بلکه وقتی این اقدام به موجب سند رسمی انجام شود غیر قابل تردید و خدشه خواهد بود . با ابراء مهریه زن دیگر حق مطالبه مهریه را نخواهد داشت .