مجازات های جایگزین حبس

مجازات های جایگزین حبس از جمله نهادهای ارفاقی مانند تخفیف مجازات است و به مجازات هایی اطلاق می شود که با توجه به وضعیت متهم یا مجرم به عنوان جایگزین مجازات اصلی ( حبس ) از طرف دادگاه تعیین می شود . مجازاتهای جایگزین حبس به موجب ماده 64 قانون مجازات اسلامی عبارتند از : دوره مراقبت ، خدمات عمومی و جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی که در صورت وجود شرایط قانونی قاضی می تواند به جای مجازات اصلی جرم یعنی حبس هرکدام مجرم را به هرکدام از آنها محکوم کند . اعمال مجازاتهای جایگزین حبس در بعضی از مجازاتها الزامی است یعنی قاضی موظف است به جای حبس مجازات جایگزینی که به نفع متهم باشد انتخاب کند  و در بعضی جرایم و مجازاتها اختیاری است ، یعنی قاضی حسب شرایط مجرم و مجنی علیه می تواند مجازات دیگری غیر از حبس بدهد .

انواع مجازات های جایگزین حبس  

1-دوره مراقبت : طبق ماده ماده 83 قانون مجازات اسلامی دوره مراقبت دوره ای است که طی آن محکوم، به حکم دادگاه و تحت نظارت قاضی اجرای احکام به انجام یک یا چند مورد از دستورهای مندرج در تعویق مراقبتی به شرح ذیل محکوم می‌گردد:
الف- در جرائمی که مجازات قانونی آنها حداکثر سه ماه حبس است، تا شش ماه
ب- در جرائمی که مجازات قانونی آنها نود و یک روز تا شش ماه حبس است و جرائمی که نوع و میزان تعزیر آنها در قوانین موضوعه تعیین نشده است، شش ماه تا یک سال
پ- در جرائمی که مجازات قانونی آنها بیش از شش ماه تا یک سال است، یک تا دو سال
ت- در جرائم غیر عمدی که مجازات قانونی آنها بیش از یک سال است، دو تا چهار سال

2-خدمات عمومی رایگان : مطابق ماده 84 قانون مجازات اسلامی خدمات عمومی رایگان مانند کمک به شهرداری ها در  نظافت شهر ، کمک به سازمان محیط زیست در حفظ محیط زیست مثل جنگلبانی  ، خدماتی است که با رضایت محکوم برای مدت معین مورد حکم واقع می‌شود و تحت نظارت قاضی اجرای احکام اجراء می‌گردد .  

3-جزای نقدی : به موجب ماده 85 و 86 قانون مجازات اسلامی جزای نقدی ( پرداخت مبلغی به حساب خزانه دولت ) به دو صورت می تواند باشد : الف ، جزای نقدی روزانه عبارت است از یک هشتم تا یک چهارم درآمد روزانه محکوم که به ترتیب ماده 85  مورد حکم واقع می‌شود و با نظارت اجرای احکام وصول می‌گردد . ب ، جزای نقدی دفعتا واحده یعنی جزای نقدی باید یکجا پرداخت شود .

5-محرومیت از حقوق اجتماعی : حقوق اجتماعی عبارت است از موارد مذکور در ماده 26 قانون مجازات اسلامی از قبیل محرومیت از نامزدی در ریاست جمهوری خبرگان مجلس شورای اسلامی و شوراهای شهر و روستا و یا استخدام در در دستگاهای دولتی 

شرایط اعمال مجازات های جایگزین حبس 

شرایط اعمال مجازاتهای جایگزین حبس در ماده 64 قانون قانون مجازات اسلامی به شرحی که در زیر خواهد آمد پیش بینی شده است : 

1. گذشت شاکی خصوصی
2. احزار جهات تخفیف موضوع ماده 38 قانون مجازات اسلامی
3. ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن
4. ملاحظه ی آثار ناشی از جرم
5. ملاحظه ی سن، مهارت، شخصیت و سابقه ی مجرم
6. ملاحظه وضعیت بزه دیده و سایر اوضاع و احوال

 نکته: دادگاه نمی تواند به بیش از دو نوع از مجازات های جایگزین حبس حکم دهد .

موارد اعمال مجازات های جایگزین حبس

• در جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن ها 3 ماه حبس باشد الزامی است.
• در جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن ها 3 ماه و یک روز تا 6 ماه حبس باشد الزامی است مگر اینکه متهم به دلیل ارتکاب جرم عمدی دارای سابقه ی محکومیت کیفری به شرح زیر باشند و از مدت اجرای آن 5 سال نگذشته باشد .

الف) بیش از یک فقره سابقه ی محکومیت قطعی به حبس تا 6 ماه یا جزای نقدی بیش از ده میلیون ریال یا شلاق تعزیری

ب) یک فقره سابقه ی محکومیت قطعی به حبس بیش از 6 ماه یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه

• در جرایم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن ها بیش از 6 ماه تا یکسال حبس باشد اختیاری است مگر در صورت وجود سابقه محکومیت طبق ماده 66 که اعمال مجازات جایگزین حبس ممنوع است. 
• در جرایم غیر عمدی  با مجازات حبس دو سال و کمتر از آن الزامی است.
• در جرایم غیرعمدی یا مجازات حبس بیش از دو سال اختیاری است.
• در جرایمی که نوع یا میزان تعزیر آن ها در قانون موضوعه تعیین نشده است الزامی است. 

موارد ممنوعیت اعمال مجازات های جایگزین حبس

• مطابق ماده 71 قانون مجازات اسلامی در جرایم علیه امنیت ملی داخلی و خارجی کشور اعمال مجازات جایگزین حبس ممنوع است . 
• در جرایم عمدی با حداکثر مجازات قانونی 3 ماه و یک روز و تا 6 ماه حبس یا حداکثر مجازات قانونی بیش از 6 ماه تا یکسال حبس که محکوم سابقه ی محکومیت به جرایم عمدی با مجازات های ذیل را داشته و از اجرای آن 5 سال نگذشته باشد.

الف) بیش از یک فقره، سابقه ی محکومیت قطعی به حبس تا 6 ماه یا جزای نقدی بیش از ده میلیون ریال یا شلاق تعزیری

ب) یک فقره سابقه ی محکومیت قطعی به حبس بیش از 6 ماه یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه.

• در جرایم عمدی متعدد اگر مجازات قانونی حداقل یکی از آن ها بیش از 6 ماه حبس باشد. 
• در جرایم عمدی با مجازات قانونی بیش از یک سال که با احزار جهات تخفیف به کمتر از یکسال تقلیل یافته باشد.
• در جرایم عمدی با حداکثر مجازات قانونی بیش از یکسال

 نکته: همراه بودن سایر مجازات ها حبس مانع صدور حکم به مجازات جایگزین حبس نیست. 

ضمانت اجرای تخلف مجرم از دستورات دادگاه در مجازات های جایگزین حبس

به موجب ماده 81 قانون مجازات اسلامی ضمانت اجرا تخلف از دستورات دادگاه عبارت است از :

• مرتبه اول : چنانچه محکوم از اجرای مفاد حکم یا دستورهای دادگاه تخلف نماید، به پیشنهاد قاضی اجرای احکام و رای دادگاه برای بار نخست یک چهارم تا یک دوم به مجازات مورد حکم افزوده می‌شود .
• مرتبه دوم : در صورت تکرار تخلف از سوی مجرم ، مجازات حبس اجراء می‌گردد.
  باید متذکر شد که دادگاه در متن حکم آثار تبعیت و تخلف از مفاد حکم را به طور صریح قید و به محکوم تفهیم می کند. قاضی اجرای احکام نیز در ضمن اجراء با رعایت مفاد حکم دادگاه و مقررات مربوط، نحوه نظارت و مراقبت بر محکوم را مشخص مینماید.

نکته : به موجب ماده 70 قانون مجازات اسلامی دادگاه ضمن تعیین مجازات جایگزین حبس مدت مجازات جایگزین حبس را نیز تعیین می کند تا در صورت تعذر اجرای مجازات جایگزین حبس، تخلف از دستور ها و یا عجز از پرداخت جزای نقدی، مجازات حبس اجرا شود. 

ویژگیهای مجازاتهای جایگزین حبس 

1. بازسازی و اصلاح بزهکار در درون جامعه 
2. امکان شخصی کردن حداکثری اعمال کیفر 
3. انعطاف پذیری مجازات های جایگزین حبس 
4. عاری بودن مجازاتهای جایگزین حبس از مضرات حبس 

نظریه مشورتی شماره  ۷/۱۴۰۲/۱۱۴۱ مورخ 1403 درباره مجازات جایگزین حبس 

سوال

با عنایت به مواد ۶۷ و ۷۳ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲، آیا جرایم عمدی که مجازات قانونی آنها حبس بیشتر از یک سال می‌باشد، قابلیت تبدیل شدن به مجازات‌های جایگزین حبس را دارند یا خیر؟

تبصره ماده ۳۷قانون مجازات اسلامی الحاقی 1399  که بیان می‌دارد «چنانچه در اجرای مقررات این ماده یا سایر مقرراتی که به موجب آن مجازات تخفیف می‌یابد، حکم به حبس کمتر از نود و یک روز صادر شود، به مجازات جایگزین مربوط تبدیل می‌شود»، ممنوعیت تعیین مجازات جایگزین حبس برای جرایم عمدی با مجازات قانونی بیش از یک سال حبس مذکور در ماده ۷۳ قانون مجازات اسلامی را مرتفع کرده است؛

بنابراین در صورتی ‌که مرتکب جرم عمدی با مجازات قانونی بیش از یک‌سال حبس با برخوردار شدن از دو درجه تخفیف به حبس تعزیری به کمتر از نود و یک روز محکوم شود، دادگاه مستند به تبصره ماده ۳۷ قانون پیش‌گفته ملزم به تعیین مجازات جایگزین حبس است.