مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم به جهت ورود ضرر و خسارت به بزده دیده اعم از خسارت مادی و معنوی به موجب ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری و قواعد عمومی ناظر مسئولیت مدنی امکان پذیر است . معمولا در اثر وقوع جرایم به اشخاص بزه دیده ( مجنی علیه ) خساراتی وارد می شود. در چنین شرایطی، شخص یا اشخاص زیان‌دیده از جرمی مانند جرم تخریب اموال بعد از آن که به عنوان شاکی خصوصی، شکایت خود را در مراجع قضایی مطرح کرد، این حق دارد برای جبران خسارت و صدماتی که به واسطه ارتکاب جرم به او وارد شده است، از مقام قضایی، جبران خسارت را درخواست کند. بنابراین ضرر و زیان ناشی از جرم به این معنا است که جرمی به وقوع پیوسته و مجنی‌علیه (کسی که جرم علیه واقع شده) متحمل خسارتی شده است. خسارات ناشی از جرم به سه دسته زیان‌های مادی (خسارت به جان و مال)، معنوی (ضرر به حیثیت و آبرو) و عدم‌النفع تقسیم می‌شوند.
شرایط مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
وجود ضرر : ضرر ممکن است به واسطه از بین رفتن مالی باشد یا به واسطه از بین رفتن منفعتی باشد و یا ضرر معنوی باشد .
فعل زیانبار : فعل زیانبار یا کاری که به دیگران زیان برساند باید غیر قانونی و نامشروع باشد .
رابطه سببیت : باید اثبات شود بین دو عامل ضرر و خسارت و جرم واقع شده ( فعل زیانبار ) رابطه سببیت وجود داشته باشد .یعنی زیان دیده باید اثبات کند که ضرر حادث شده در نتیجه جرم می باشد .
انواع ضرر و زیان ناشی از جرم
1 . ضرر و زیان های مادی : ضرر و زیان مادی شامل تمامی خسارتهایی مالی که در نتیجه وقوع جرمی به اموال و دارایی های زیان دیده وارد شده است می شود .
2 . ضرر و زیان معنوی : خسارت معنوی به موجب تبصره ماده 14 قانون آیین دادرسی مدنی عبارت است از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی ، خانوادگی یا اجتماعی بزه دیده می باشد . جبران ضرر و زیان معنوی به طرق مختلفی از جمله محکومیت به پرداخت خسارت مالی یا اعاده حیثیت از طریق عذر خواهی و درج در روزنامه های کثیر الانتشار امکان پذیر است
3 . منافع ممکن الحصول : مطابق قانون تنها آن دسته از خساراتی قابلیت مطالبه دارند که بی‌واسطه و به طور مستقیم از جرم ناشی شده باشند. تنها عدم‌النفعی که ممکن‌الحصول باشد، قابلیت مطالبه را دارد . مرز میان عدم‌النفع و منافع ممکن‌الحصول بسیار ظریف است تا آنجا که حتی عده‌ای این دو را یکی می‌دانند . قانونگذار در تبصره 2 ماده 14 قانون مزبور منافع ممکن الحصولی را قابل وصول میداند که صدق اتلاف نماید . بنابراین منافع ممکن الحصول به منافعی گفته می شود در حالت عادی عاید زیان دیده میشده است اما به جهت وقوع جرم منافع بدست نیامده است . مانند راننده تاکسی که به جهت وقوع جرم سرقت خودرو نمی تواند دیگر کار کند .
نحوه مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
مطالبه ضرر وزیان ناشی از جرم مستلزم ارایه دادخواست است. قانونگذار برای جلوگیری از صدور تصمیم‌های متفاوت در موضوعاتی که منشأ واحد دارند، تسریع در رسیدگی، اجرای صحیح‌تر عدالت و استفاده از دلایل مشابه در دعوی عمومی و خصوصی، به شاکی خصوصی اجازه می‌دهد تا ادعای خود را به عنوان مدعی خصوصی در دادگاه کیفری طرح و اقامه دعوا کند. مجنی علیه ( کسی که جرمی علیه او واقع شده است ) می تواند همراه با شکایت خود دادخواست مطالبه ضرر و زیان را با رعایت شرایط آیین دادرسی به دادگاه کیفری رسیدگی کننده به جرم ارائه نماید ، دادگاه نیز علاوه بر تکلیف رسیدگی به اتهام مطروحه وظیفه دارد در صورت درخواست مجنی‌علیه مبنی بر جبران خسارات وارده به آن تقاضا نیز رسیدگی کند. به این معنا که مجنی‌علیه باید با ارابه دادخواستی به دادگاه رسیدگی‌کننده به جرم، جبران خسارات ناشی از جرم را مطالبه کند. اما اگر مجنی‌علیه نتوانست یا اینکه نخواست در حین رسیدگی به اتهام اصلی، دادخواست جبران خسارت را ارائه کند، می‌تواند پس از صدور حکم دادگاه کیفری حسب مورد به شورای حل اختلاف یا دادگاه حقوقی صالح مراجعه و با استناد به حکم صادره، ضرر و زیان و خسارت ناشی از جرم را مطالبه نماید .
مستندات و مواد قانونی مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
1 . ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری : شاکی می تواند جبران کلیه خسارات مادی و معنوی و منافع احتمالی ناشی از جرم را از دادگاه مطالبه نماید.
2 . تبصره 1 ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری : زیان معنوی عبارت از صدمات روحی یا هتک حیثیت و اعتبار شخصی، خانوادگی یا اجتماعی است. دادگاه می‌تواند علاوه بر صدور حکم به جبران خسارت مالی، به رفع زیان از طرق دیگر از قبیل الزام به عذرخواهی و درج حکم در جراید و امثال آن حکم نماید .
3 . تبصره 2 ماده 14 همان قانون : منافع ممکن الحصول تنها به مواردی اختصاص دارد که صدق اتلاف نماید. همچنین مقررات مرتبط به منافع ممکن الحصول و نیز پرداخت خسارت معنوی شامل جرائم موجب تعزیرات منصوص شرعی و دیه نمی‌شود.
4 . قانون قانون مسئولیت مدنی م صوب ۷ اردیبهشت مصوب 1339
5 .از دیگر قوانین و مقررات مربوط به مطالبه خسارت ناشی از جرم می توان به رأی وحدت رویه شماره 582 هیأت عمومی دیوان عالی کشور که در مورد الزام به مطالبه از طریق دادخواست و در دادگاه کیفری است، اشاره کرد.
مرجع صالح رسیدگی به دادخواست مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
رسیدگی به دعوی مطالبه خسارت اعم از خسارات قراردادی مانند مطالبه خسارت در قرارداد مشارکت در ساخت یا خسارت غیر قراردادی مانند مطالبه خسارت از شهرداری یک امر حقوقی است و طبیعتاً باید در دادگاه قانونی رسیدگی شود اما مطالبه خسارت و ضرر و زیان ناشی از جرم به عنوان استثناء و به دلیل وجود مصالحی ، قانونگذار اجازه داده است که مطالبه خسارت ناشی از جرم در دادگاه کیفری رسیدگی کننده به جرم مطرح و مورد رسیدگی قرار گیرد. بنابراین زیان دیده یا مجنی علیه باید دادخواست مطالبه ضرر و زیان خود را به دادگاه کیفری رسیدگی کننده به موضوع اتهام تقدیم نماید.
رأی وحدت رویه شماره 582 هیأت عمومی دیوان عالی کشور در خصوص مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم
مطالبه ضرر و زیان ناشی از جرم که طبق تبصره ماده ۱۶ قانون تشکیل دادگاههای کیفری ۱ و ۲ و شعب دیوان عالی کشور مصوب ۳۱ خرداد ماه ۱۳۶۸در دادگاه کیفری مطرح می‌شود عنوان دعوی حقوقی دارد، شروع رسیدگی به دعاوی حقوقی در دادگاههای دادگستری هم به صراحت ماده ۷۰ قانون آیین‌دادرسی مدنی مستلزم دادن دادخواست با شرایط قانونی آن می‌باشد بنابراین رأی شعبه ۱۴۰ دادگاه کیفری یک تهران که مطالبه ضرر و زیان ناشی از‌جرم را بدون دادن دادخواست نپذیرفته صحیح تشخیص می‌شود. این رأی بر طبق ماده ۳ از مواد اضافه شده به قانون آیین دادرسی کیفری مصوب اول‌مردادماه ۱۳۳۷ برای دادگاهها در موارد مشابه لازم‌الاتباع است.
