فوت محکوم علیه در پرونده های حقوقی موقتا باعث توقف اجرای رای می شود . در واقع زمانی که مراحل رسیدگی پایان یافته، ختم دادرسی اعلام می شود و رای محکومیت خوانده صادر می شود و فرد محکوم شده، فوت نماید ، به موجب مقررات قانون اجرای احکام مدنی با فوت او دستور توقف عملیات اجرای احکام مدنی صادر می شود و با معرفی ورثه متوفی و ابلاغ به ایشان عملیات اجرای احکام مجدد ادامه می یابد . آثار فوت محکوم علیه با توجه به اینکه در چه مرحله ای از اجرا باشد متفاوت خواهد بود در واقع با صدور اجراییه توسط دادگاه و ارسال پرونده به واحد اجرای احکام، عملیات اجرای حکم، آغاز می شود.
فوت محکوم علیه و توقف عملیات اجرا
به موجب ماده ٣١ قانون اجرای احکام مدنی هرگاه محکوم علیه فوت یا محجور شود عملیات اجرایی حسب مورد تا زمان معرفی ورثه، ولی، وصی، قیم محجور یا امین و مدیر ترکه متوقف می‌گردد و قسمت اجرا به محکوم له اخطار می‌کند تا اشخاص مذکور را با ذکر نشانی و مشخصات کامل معرفی نماید و اگر مالی توقیف نشده باشد دادورز (مامور اجرا) می‌تواند به درخواست محکوم له معادل محکوم به از ترکه متوفی یا اموال محجور توقیف کند .
بر اساس این ماده، اصلی ترین و مهمترین اثر فوت محکوم علیه توقف عملیات اجرایی است . توقف عملیات اجرایی ، بدین معنا است که از تاریخ دستور توقف اجرا ، هیچ اقدامی در راستای اجرای حکم نباید انجام گیرد . بطور مثال اگر در روند اجرای حکم، مال متعلق به محکوم علیه، توقیف شده است، نباید بفروش برسد و یا حتی دستور منتشر شدن آگهی مزایده آن نباید صادر شود، همچنین مال بازداشت گردیده با فوت محکوم علیه، آزاد نمیگردد و روند اجرا تا تعیین تکلیف نهایی متوقف می شود.
فوت محکوم علیه پیش از صدور اجراییه
در صورتی که محکوم علیه بعد از صدور حکم و قبل از صدور اجراییه، فوت کند و موضوع دعوا عملی که صرفا قائم به محکوم علیه است نباشد مثل تمکین در این صورت مطابق با قانون اجرای احکام مدنی، اجراییه باید بنام وراث محکوم علیه صادر شود.
فوت محکوم علیه بعد از صدور اجراییه و پیش از ابلاغ آن
در صورتی که محکوم علیه بعد از صدور اجراییه و پیش از ابلاغ آن فوت کند، عملیات اجرایی که با صدور اجراییه آغاز شده است، متوقف می گردد و واحد اجرای احکام به محکوم له اعلام می کند که وراث محکوم علیه را به اجرای احکام معرفی کند. مطابق با ماده ١٠ قانون اجرای احکام مدنی:
( اگر محکوم علیه قبل از ابلاغ اجراییه محجور یا فوت شود اجراییه حسب مورد به ولی، قیم، امین، وصی، ورثه یا مدیر ترکه او ابلاغ می‌گردد و هرگاه حجر یا فوت محکوم علیه بعد از ابلاغ اجراییه باشد مفاد اجراییه و عملیات انجام شده به وسیله ابلاغ اخطاریه به آنها اطلاع داده خواهد شد. »
فوت محکوم علیه بعد از ابلاغ اجراییه
در صورتی که محکوم علیه بعد از ابلاغ اجراییه پیش از سپری شدن مهلت ده روز از تاریخ ابلاغ اجراییه فوت کند ، اجراییه باید به ورثه یا وراث او ابلاغ شود تا در صورتی که در مهلت ده روزه، حکم را اجرا نمایند از پرداخت حق اجرا معاف شوند. در اینصورت مهلت جدید از تاریخ ابلاغ اجراییه به ورثه یا وراث شروع می شود.
در صورت فوت محکوم علیه بعد از سپری شدن مهلت ده روز از تاریخ ابلاغ اجراییه ، در این صورت اجراییه نباید دوباره ابلاغ گردد، بلکه طی اخطاری که واحد اجرای احکام صادر می کند، مفاد اجراییه و آن بخش از عملیات اجرایی که انجام شده به اطلاع وارث می رسد.
تکلیف محکوم له در صورت فوت محکوم علیه
با فوت محکوم علیه در روند اجرای حکم، محکوم له یا هر یک از وراث محکوم علیه باید اجرای احکام را از فوت محکوم علیه آگاه کنند. واحد اجرای احکام، بعد از آگاهی و احراز فوت، قرار توقیف عملیات اجرایی را صادر می کند تا زمانی که وصی، وارث مشخص و به اجرای احکام معرفی شود.
در نتیجه دادگاه با فوت محکوم علیه، قرار توقیف عملیات اجرایی صادر می کند و به محکوم له نیز ابلاغ می کند و در قرار صادره، علت توقیف و نحوه رفع توقیف را نیز مشخص می کند. محکوم له مطابق با اخطار صادر شده از اجرای احکام، جهت اجرای سریع حکم باید وراث محکوم علیه را به واحد اجرای احکام معرفی کند.
اما اگر محکوم له هیچ گونه آشنایی و آگاهی نسبت به وراث محکوم علیه نداشته باشد ، باید از طریق شورای حل اختلاف و اخذ استعلام ثبت احوال از وجود وراث و مشخصات آنها آگاه شود .
نکته مهم این است که اگر محکوم علیه، وارث نداشته باشد یعنی محکوم له اعلام نماید که محکوم علیه، وارثی ندارد و اجرای احکام نیز از وجود وراث اطلاعی نداشته باشد، به ترتیب مقرر در ماده ٣٢٧ قانون امور حسبی عمل می شود. این ماده مقرر نموده است: ” در صورتی که وارث متوفی معلوم نباشد به درخواست دادستان یا اشخاص ذینفع برای اداره ترکه مدیر معین می‌شود ” .
آیا محکوم له در صورت فوت محکوم علیه ملزم به ارائه گواهی انحصار وراثت است ؟
حسب منطوق ماده 31 قانون اجرای احکام مدنی و رویه محاکم محکوم له جهت معرفی وراث محکوم علیه به اجرای احکام، الزامی به ارائه گواهی انحصار وراثت ندارد و می تواند مشخصات آنان را اعلام کند و واحد اجرای احکام علیه ورثه یا وراث معرفی شده عملیات اجرایی را ادامه می دهد و در اولین اخطار صادره، به وراث معرفی شده اعلام می نماید که اگر وارث دیگری وجود دارد، مشخصات کامل آنها به اجرای احکام اعلام شود. با معرفی وراث محکوم علیه، عملیات اجرایی از توقیف خارج شده و ادامه پیدا می کند.
البته در بعضی از موارد، لازم است که گواهی انحصار وراثت اخذ شود بطور مثال: اگر موضوع پرونده الزام به تنظیم سند رسمی ملک باشد و در روند اجرای حکم، محکوم علیه فوت کند، در اینصورت تصریح نام مالک یا مالکین رسمی ملک در سند انتقال ضروری می باشد و وراث؛ قائم مقام قانونی محکوم علیه فوت شده، می باشند. در نتیجه محکوم له به عنوان ذینفع باید از مرجع صالح شورای حل اختلاف صدور گواهی انحصار وراثت محکوم علیه را تقاضا نماید.
تکلیف وراث در صورت فوت محکوم علیه
با ابلاغ اجراییه یا مفاد اجراییه و حکم ، به وراث محکوم علیه پرونده اجرایی مجدد به جریان می افتد و نیازی به حضور وراث محکوم علیه نیست . در واقع ابلاغ به ورثه برای حفظ حقوق خود آنها است تا در صورت اعتراض بتوانند از حقوق قانونی خود به عنوان قائم مقام متوفی استفاده کنند . در نهایت به موجب ماده 226 قانون امور حسبی ، ورثه ملزم نیستند غیر از ترکه چیزی به بستانکاران بدهند و اگر ترکه برای اداء تمام دیون کافی نباشد ترکه مابین تمام بستانکاران به نسبت طلب آنها تقسیم می‌شود مگر اینکه ( وراث ) بدون شرط قبول ترکه کرده باشند که در این صورت مطابق ماده 246 مسئول خواهند بود. بنابراین علی القاعده ورثه تنها در حد ماترک مسئول پرداخت دیون هستند .
