مشمولین پرداخت مالیات مستقیم 

مشمولین پرداخت مالیات در کشور به موجب ماده یک قانون مالیاتهای مستقیم عبارتند از ، اشخاصی که در ایران ملک دارند ، اشخاصی که در ایران درآمد دارند و حتی اشخاصی که تحصیل درآمد می کنند از ایران . با توجه به ماده یک قانون مالیات مستقیم  مشمولین پرداخت مالیاتهای مستقیم  پنج دسته می باشند . ماده یک قانون مزبور مقرر داشته است : اشخاص زیر مشمول پرداخت مالیات میباشند:

1. کلیه مالکین اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی نسبت به اموال یا املاک خود واقع در ایران طبق مقررات باب دوم.
   
2. هر شخص حقیقی ایرانی مقیم ایران نسبت به کلیه درآمدهائی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌نماید.
   
3. هر شخص حقیقی ایرانی مقیم خارج از ایران نسبت به کلیه درآمدهائی که در ایران تحصیل می‌کند.
   
4. هر شخص حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهائی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌نماید.
   
5. هر شخص غیرایرانی (‌اعم از حقیقی و یا حقوقی) نسبت به درآمدهائی که در ایران تحصیل می‌نماید و همچنین نسبت به درآمد هایی که بابت ‌واگذاری امتیازات یا سایر حقوق خود و یا دادن تعلیمات و کمک‌های فنی و یا واگذاری فیلم‌های سینمائی (‌که به عنوان بها یا حق نمایش یا هر عنوان‌ دیگر عاید آنها می‌گردد) از ایران تحصیل می‌کند.

اشخاصی که مشمول پرداخت مالیات مستقیم هستند 

• کلیه مالکین اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی نسبت به اموال یا املاک خود واقع در ایران 

قانونگذار در این بند فارغ از محل اقامت و یا تابعیت ،مالک به صرف واقع بودن اموال یا املاک در ایران مالک را مشمول مالیات دانسته است همچنین در انتهای این بند عبارت طبق مقررات باب دوم ذکر شده است عبارت یاد شده اختیار اخذ مالیات از املاک و اموال را صرفاً در چارچوب مقررات باب دوم تعیین و محدود نموده است و خارج از این ،باب امکان اخذ مالیات وجود ندارد در غیر این صورت شخص می تواند نسبت به مالیات تعیین شده در مراجع رسیدگی به دعاوی مالیاتی اعتراض نماید . نکته دیگر اینکه این بند شامل اموال یا املاک واقع در خارج از ایران نمیشود. با این وجود مقنن در بند ۶ ماده ۱۷ قانون مالیات های مستقیم تلاش نموده بخشی از این خلاً را جبران کند. 

• هر شخص حقیقی ایرانی مقیم ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل مینماید 

در این بند به جز شرط تحصیل درآمد دو شرط دارا بودن تابعیت ایرانی» و همچنین اقامت در ایران ذکر شده است و تحقق تمامی این شروط جهت شمول این بند ضروری خواهد بود البته این موضوع به معنای عدم شمول مالیات نسبت به درآمد اشخاص حقیقی مقیم ایران که فاقد تابعیت ایرانی باشند نیست چرا که این اشخاص در بند پنجم ،ماده مشمول مالیات اعلام شدهاند. چنانکه ذکر شد از جمله شروط این بند اقامت در ایران» است. به صورت کلی طبق ماده ۱۰۰۲ قانون مدنی اقامتگاه هر شخصی عبارت از محلی است که شخص در آنجا سکونت داشته و مرکز امور مهم او نیز در آنجا باشد اگر محل سکونت شخصی غیر از مرکز امور مهم او باشد مرکز امور او اقامتگاه محسوب است.  بنابراین چنانچه محل سکونت و همچنین مرکز امور مهم شخص حقیقی ایران باشد وی مقیم ایران در نظر گرفته میشود و در صورت تفاوت بین این دو، چنانچه مرکز امور مهم شخص حقیقی در ایران باشد وی مقیم ایران به شمار خواهد رفت.مصادیق درآمدهای تحصیل شده در ایران را میتوان درآمد املاک در ایران موضوع ماده ۵۲ ق.م.م درآمد اتفاقی موضوع ماده ۱۱۹ ق.م.م و همچنین درآمد حقوق مشاغل یا سایر عناوین درآمدی در ایران موضوع مواد ۸۲ و ۹۳ق.م.م دانست.در مورد مصادیق درآمدهای تحصیل شده خارج از ایران، چون در ابتدای این بند از واژه ( کلیه )  استفاده شده است لذا عموم درآمدهایی که توسط اشخاص حقیقی در خارج از ایران تحصیل شود مشمول مالیات خواهد بود. در این راستا تبصره ماده ۱۸۰ قانون مالیات های مستقیم  نیز به نحو کلی تمامی درآمدهای تحصیل شده در خارج از کشور را مشمول مالیات دانسته است . و در صورتی که شخصی با وجود اینکه قانونا مشمول پرداخت مالیات است به انحاء مختلف از پرداخت مالیات فرار کند مرتکب جرم فرار مالیاتی شده است .

• هر شخص حقیقی ایرانی مقیم خارج از ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران تحصیل میکند

جهت شمول این بند نیز به جز شرط تحصیل درآمد دو شرط «دارا بودن تابعیت ایرانی و همچنین قامت خارج از ایران در نظر گرفته شده است. همچنین درآمد موضوع این ماده می تواند درآمد املاک موضوع ماده ۵۲ قانون مالیات های مستقیم درآمد اتفاقی موضوع ماده ۱۱۹ قانون مزبور و احیاناً درآمد حقوق مشاغل یا سایر عناوین بابت اشتغال در مدت زمانی که شخص مشمول در ایران حضور پیدا نموده است موضوع مواد ۸۲ و ۹۳ قانون مزبور باشد.

• هر شخص حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می نماید

در این بند نیز به جز شرط تحصیل درآمد دارا بودن تابعیت ایرانی» برای اشخاص حقوقی نیز ضروری است طبق ماده ۱ قانون راجع به ثبت شرکتها هر شرکتی که در ایران تشکیل و مرکز اصلی آن در ایران باشد شرکت ایرانی محسوب است.»

• هر شخص غیرایرانی اعم از حقیقی و یا حقوقی نسبت به درآمدهایی که در ایران تحصیل می نماید و همچنین نسبت به درآمدهایی که بابت واگذاری امتیازات یا سایر حقوق خود و یا دادن تعلیمات و کمک های فنی و یا واگذاری فیلمهای سینمایی که به عنوان بها یا حق نمایش یا هر عنوان دیگر عاید آنها میگردد از ایران تحصیل میکند

لازم است بین دو نوع درآمد تفکیک قائل شد صدر این بند ناظر بر درآمدهایی است که هر شخص غیرایرانی در ایران تحصیل می نماید. این درآمدها که در حقیقت از طرقی مانند مقر دائم و یا شعبه نمایندگی یا کارگزاری اشخاص غیر ایرانی که در ایران مستقر هستند تحصیل میشود به نحو مطلق مشمول مالیات قرار می گیرند؛ چرا که این بند موارد مشخص و مصادیق معینی را برای درآمدهای مذکور پیش بینی ننموده است اما ذیل این بند در مورد درآمدهای تحصیل شده از «ایران» است. این درآمدها که از طریقی غیر» از مقر دائم و یا شعبه نمایندگی و امثال آن به دست میآید محدود و منحصر به موارد مذکور در این بند تلقی میشود؛ چراکه بند یاد شده و همچنین ماده ۱۰۷ ق.م. م مصادیق اخذ مالیات از اشخاص خارجی را احصا نموده و تجاوز از این مصادیق مغایر قانون خواهد بود. دیدگاه هیأت عمومی دیوان عدالت اداری منعکس در دادنامه شماره ۱۳۵۴ مورخ ۱۳۹۹/۱۱/۱۹) نیز مطابق این رویکرد است. 

اشخاص معاف از پرداخت مالیات مستقیم هستند  

اشخاص معاف از پرداخت مالیات مستقیم هستند  به موجب ماده ۲ قانون مالیات مستقیم مشمول پرداخت مالیات های مستقیم موضوع قانون نیستند عبارت هستند از : 

• وزارتخانه ها و مؤسسات دولتی 

به موجب ماده ۱ قانون مدیریت خدمات کشوری وزارتخانه واحد سازمانی مشخصی است که تحقق یک یا چند هدف از اهداف دولت را بر عهده دارد و به موجب قانون ایجاد شده یا میشود و توسط وزیر اداره میگردد همچنین طبق ماده ۲ این قانون «مؤسسه دولتی واحد سازمانی مشخصی است که به موجب قانون ایجاد شده یا میشود و با داشتن استقلال ،حقوقی بخشی از وظایف و اموری را که بر عهده یکی از قوای سه گانه و سایر مراجع قانونی میباشد انجام میدهد کلیه سازمانهایی که در قانون اساسی نام برده شده است در حکم مؤسسه دولتی شناخته میشود.

• دستگاههایی که بودجه آنها به وسیله دولت تامین میشود

 مراد از تأمین بودجه در این بند صرفاً کمکهای بودجه ای دولت به برخی نهادها نیست به بیان دیگر صرف تامین بخشی از بودجه» یک نهاد توسط دولت منجر به قرار گرفتن این نهاد ذیل بند ۲ نمیشود؛ چرا که در غیر این صورت هرگاه در بودجه کل کشور مبالغی هرچند ناچیز و تحت عنوان کمک به نهادی تعلق گیرد، لاجرم میبایست نهاد مزبور را به صورت کلی از شمول پرداخت مالیات مستثنی کرد. لذا به نظر میرسد مقصود قانونگذار در این ،بند دستگاه هایی است که تأمین بودجه آنها به نحو کامل از سوی دولت انجام میشود و تحت عناوین وزارتخانه و مؤسسه دولتی شناخته نمی شوند بر همین اساس نهادی مانند جمعیت هلال احمر را نمیتوان مشمول این بند دانست؛ چرا که تأمین بودجه آن به نحو کامل از سوی دولت صورت نمی گیرد

• شهرداریها و دهیاری ها 

مطابق این بند از قانون مالیاتهای مستقیم عدم شمول مالیات صرفاً مربوط به «شهرداریها و دهیاریها است و به سازمانها و مؤسسات وابسته به آنها تسری پیدا نمیکند البته طبق ماده ۲۸۰ ق.م.م و همچنین رأی شماره ۴۰۱ مورخ ۱۳۹۹/۴/۱۴ هیأت عمومی دیوان عدالت اداری مالیات سازمانها و مؤسسات وابسته به شهرداریها که به موجب قانون برای انجام وظایف ذاتی شهرداری در امور عمومی شهری و خدماتی تشکیل و ۱۰۰٪ سرمایه و دارایی آن متعلق به شهرداری است با نرخ صفر» میباشد .

•  «بنیادها و نهادهای انقلاب اسلامی دارای مجوز معافیت از طرف حضرت امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری 

تبصره ۲ ماده واحده لایحه قانونی عدم شمول مقررات قانون کار درباره کارکنان نهادهای انقلابی مصوب سال ۱۳۵۹ شورای انقلاب در تعریف نهادهای انقلابی بیان میدارد نهادهای انقلابی به ارگان هایی اطلاق می گردد که بنا به نیاز دوران بعد از انقلاب اسلامی ایران با تصویب مراجع قانونگذاری به وجود آمده است. هرچند در برهه هایی نهادهای انقلاب اسلامی متعددی از معافیت مالیاتی فوق استفاده می کردند اما با دستور مقام رهبری کلیه بنیادهای تعاون نیروهای مسلح شامل بنیاد تعاون ارتش جمهوری اسلامی ایران بنیاد تعاون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بنیاد تعاون وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، بنیاد تعاون نیروهای انتظامی جمهوری اسلامی ایران و بنیاد تعاون بسیج و مؤسسات تابعه آنها از اول سال ۱۳۸۱ از معافیت خارج شده و به موجب تبصره ۱ ماده ۱۰۵ ق.م.م نسبت به درآمد حاصل از فعالیتهای اقتصادی و انتفاعی خود مشمول پرداخت مالیات قرار گرفتند. نهایتاً در وضعیت فعلی تعدادی از بنیادها و نهادها و سه آستان مقدس امام رضا ( ع ) ، شاه عبدالعظیم حسنی و شاهچراغ  دارای مجوز معافیت هستند و مشمول این بند تلقی میشوند. البته باید توجه داشت که اولاً این حکم شامل مالیاتهای تکلیفی و مالیات بر ارزش افزوده نمی باشد. ثانیاً در مورد نهادها و بنیادهای معاف درآمدهای حاصل از کلیه فعالیتهای اقتصادی مشمول مالیات است .