عقد مزارعه

عقد مزارعه ، قرارداد و توافقی است برای زراعت مابین مالک زمین ( مزارع ) و کشاورز ( عامل ) که احکام آن مبتنی بر مقررات قانون مدنی و عرف منطقه می باشد . عقد مزارعه از عقود کمتر شناخته شده در جامعه است ، اما همواره کاربرد آن در مناطقی که کشاورزی در آنها انجام می شود بیشتر دیده می شود . در قانون مدنی در مواد ۵۱۸ الی ۵۴۲ به عقد مزارعه و ارکان و شرایط این عقد پرداخته شده است .

عقد مزارعه بدین صورت است که فردی زمین زراعی خود را برای مدتی به دیگری می‌دهد و فرد دیگر باید مقداری از محصول را به صاحب زمین بدهد، این تعریف بیان شده صورتی کلی از این عقد می‌باشد. به عنوان مثال: اگر شخصی زمین زراعت خود را برای مدت مشخصی به دست دوست یا برادر و یا همسایه می‌دهد در ازای تقسیم محصولات یا ثمره زمین که این ثمره یا محصولات باید بین آن‌ها تقسیم شود .

شرایط عقد مزارعه 

1. وجود زمین زراعی : عقد مزارعه عقدی است که بین کشاورز و متصرف زمین منعقد می‌شود البته لزومی ندارد که مالک صاحب زمین باشد بلکه همین که مالک منفعت هم باشد کافی است. به عنوان مثال: در قرارداد اجاره، مستاجر مالک منافع خانه است نه مالک عین ملک.
2. اهلیت طرفین معامله : نکته دیگر اینکه هم زارع و هم مالک باید اهلیت معامله را داشته باشند یعنی شایستگی‌ای که قانون به یک نفر می‌دهد تا آن فرد بتواند صاحب یک حق شود و یا آن را اجرا کند. به مجموعه این صفات و ویژگی‌هایی که صلاحیت داشتن و یا اجرای یک حق را می‌دهد، اهلیت می‌گویند.
3. تعیین مدت : تعیین مدت در عقد مزارعه ضروری می‌باشد و باید مدت در عقد ذکر شود هرگاه کسی به مدت عمر خود مالک منافع زمینی بوده و آن را به مزارعه داده باشد عقد مزارعه به فوت او منفسخ می‌شود
4. تعیین نوع زراعت : نوع زرع و محصول باید در عقد مزارعه معین باشد مگر اینکه بر حسب عرف محل  معلوم و یا عقد برای مطلق زراعت بوده باشد در غیر این صورت به موجب ماده 524 قانون مدنی عامل در اختیار نوع زراعت مختار خواهد بود.
5. تقسیم محصول : در عقد مزارعه مطابق ماده 519 از قانون مدنی سهم هر یک از شرکا از محصول باید به نحوه اشاعه باشد در غیر این صورت موضوع توافق عقد مزارعه محسوب نخواهد شد و احکام مزارعه جاری نمی شود .

تمامی موارد بالا به عنوان ارکان اصلی عقد علاوه بر شروط کلی صحت معاملات که لازم از همواره در تمامی عقود رعایت شود در عقد مزارعه باید وجود داشته باشد تا عقد مزارعه محقق گردد.

احکام عقد مزارعه

عقد مزارعه یک عقد لازم است . به عقد و قراردادی که هیچ کدام از دو طرف معامله حق فسخ آن را نداشته باشد، عقد لازم گفته می‌شود . یعنی وقتی دو یا چند نفر با هم عقدی را منعقد می‌کنند، در واقع مایل‌‌اند هر یک بر سر تعهد خود بماند و آن را رعایت کند. البته در قانون شرایطی معین شده است که طرفین می‌توانند حتی عقد لازم را به موجب قواعد عمومی قرارداد ها بر هم بزنند و آن را فسخ کنند.

بر طبق ماده ۵۱۸ مزارعه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین در عقد یا قرارداد زمینی را برای مدت معینی به طرف دیگر می‌دهد که آن را زراعت کرده و محصول یا ثمرات را تقسیم کنند. به عبارت دیگر اگر دو نفر با هم عقد مزارعه را با هم منعقد کنند یعنی یکی از طرفین قرارداد زمین را به دیگری می‌دهد و طرف دیگر بر روی زمین کار می‌کند و ثمره و محصولی که از آن زمین برداشت می‌کند بین خود و صاحب زمین تقسیم می‌کند.به طور مثال: اگر فردی زمینی داشته باشد که قبلا در آن گندم کاشته شد و در حال حاضر خود فرد مالک نمی‌تواند در آن زمین کشاورزی کند در این صورت می‌تواند با دیگری عقد به نام مزارعه منعقد کند و زمین را برای مدت معین در اختیار وی گذاشت تا کشاورز در آن کار کند و از گندمی که برداشت می‌شود سهمی از آن را بگیرد .

نکته قابل توجه این است که در عقد مزارعه سهم هر یک از مزارع (فردی که زراعت می‌کند) و عامل (صاحب زمین یا صاحب منافع زمین) باید به نحو اشاعه از قبیل ربع یا ثلث یا نصف و… معین گردد و اگر به نحو دیگر باشد احکام مزارعه جاری نخواهد شد.

موارد فسخ  عقد مزارعه

1. اگر زمین برای قابلیت کشت در نوع خاصی که در عقد مشخص شده است، مهیا نباشد و نیازمند عملیات دیگری مانند حفر چاه، نهر  باشد و عامل در هنگام انعقاد عقد مزارعه به این مساله جاهل باشد، حق فسخ دارد.
2. هر یک از عامل و مزارع در صورت تحقق خیار غبن حق فسخ دارند. منظور از غبن، ضرر قابل توجهی است که هنگام معامله به هر یک از طرفین وارد می شود و آن ها به آن آگاهی ندارند.
3. اگر شخص ثالثی پیش از تسلیم زمین توسط مزارع به عامل، زمین را غصب کند عامل می تواند عقد را فسخ کند. اما اگر غصب زمین توسط شخص ثالث پس از تحویل زمین به عامل باشد حق فسخ ایجاد نمی شود.
4. اگر عامل عمل کشاورزی بر روی زمین را از ابتدا یا در حین انجام آن ترک کند، مزارع می تواند او را به انجام آن کار ملزم کند و یا آن عمل را به هزینه عامل انجام دهد. در صورتی که هیچ کدام از این موارد محقق نشود مزارع حق فسخ دارد.

در صورت وجود هر یک از موارد فوق طرف قرارداد حق فسخ خواهد داشت و می تواند بعد از اعمال حق فسخ ، دعوای فسخ قرارداد یا عقد مزارعه را به موجب دادخواستی مطرح نماید .

موارد انفساخ در عقد مزارعه

منظور از انفساخ یک قرارداد این است که آن قرارداد به صورت خود به خود اثر حقوقی خود را نسبت به آینده از دست می دهد و این انحلال بر خلاف حق فسخ وابسته به اعمال اراده یکی از طرفین نیست . در عقد مزارعه در صورت تحقق این موارد، عقد منفسخ می شود:

1. اگر زمین به علت عوامل مختلفی مانند نبودن آب یا عوامل دیگر قابلیت کشاورزی نداشته باشد و این مانع بر طرف نشود، عقد مزراعه منفسخ می شود.
2. اگر در ضمن عقد مباشرت عامل شرط شده باشد، یعنی شرط شده باشد که عامل فقط خودش به انجام کشاورزی در آن زمین بپردازد، عقد پس از فوت عامل منفسخ می شود.
3. اگر مالکیت کسی بر منافع یک زمین به مدت عمرش باشد، در صورت مرگ او عقد منفسخ می شود.

در صورت وقوع هر یک از موارد فوق  و اختلاف ما بین طرفین هر کدام از طرفین می توانند دعوای تایید انفساخ قرارداد را مطرح کرد .

موارد بطلان عقد مزارعه

منظور از بطلان عقد این است که آن عقد هر اثر حقوقی ای که از زمان انعقاد داشته را از دست می دهد و انگار اصلا منعقد نشده است. شباهت بطلان با انفساخ این است که به صورت خود به خود در صورت تحقق شرایط ذکر شده در قانون رخ می دهد و تفاوتش با انفساخ این است که اثر آن علاوه بر آینده به گذشته هم سرایت می کند. عقد مزارعه در این موارد باطل می شود:

• اگر در ضمن عقد شرط شود که تمام محصول کشاورزی متعلق به مزارع یا عامل باشد آن عقد باطل است.
• اگر در ضمن عقد شرط شده باشد که عامل موظف است نوع خاصی از زراعت را انجام دهد و عامل نوع دیگری از زراعت را بر روی زمین انجام دهد عقد باطل است .

حقوق و تکالیف عامل ( کشاورز )

1. برای عامل در مواردی حق فسخ قرار داده شده است؛ مثلاً در مورد عدم آگاهی او از این‌كه زمین مورد مزارعه، نیاز به حفر چاه دارد یا این‌كه در عقد مزارعه عامل مغبون واقع شود. یا قبل از تسلیم زمین مورد مزارعه شخص دیگری، زمین را غصب نماید. در این موارد قانون‌گذار در مواد ۵۲۳ و ۵۲۶ و ۵۲۸ قانون مدنی، برای عامل حق فسخ قرار داده است.
2. عامل باید کشتی را انجام دهد كه مورد توافق طرفین بوده است.
3. آن‌چه كه از جانب مزارع به عامل داده می‌شود، در دست او امانت است و در صورت تعدی یا تفریط نسبت به خسارات احتمالی به زمین، ضامن است.
4. انجام اقدامات لازم برای کشت.
5. حفاظت و مراقبت از زراعت.
6. امكان این‌كه عامل، اجیر بگیرد، یا با دیگری شریک شود، ولی برای انتقال معامله به دیگری، رضایت مزارع شرط است.

حقوق و تكالیف مزارع ( زمین دار ) 

1. حق فسخ در مورد غبن و در موردی كه عامل، عمل زرع را انجام ندهد یا در اثناء عمل آن را ترك كند. و امكان اجبار عامل هم نباشد.
2. تسلیم زمین به عامل
3. امكان انتقال مالکیت زمین به شخص دیگری یا به عامل.