تامین دلیل به موجب ماده ۱۴۹ قانون آیین دادرسی مدنی عبارت است حفظ و در امنیت قرار دادن دلایلی که ممکن به جهت گذشت زمان از بین برود یا در آینده دسترسی به آنها غیر مقدور شود . بنابراین در صورتی‌که شخصی مدعی حقی باشد و احتمال دهد که در آینده برای رسیدن به حق خود نتواند از دلایل و مدارک موجود بهره‌مند شود، می‌تواند از دادگاه درخواست تامین دلیل کند . تامین دلیل ، ملاحظه و صورت برداری از دلایلی است که احتمال دارد در آینده استفاده و استناد به آنها متعذر و غیر ممکن شود . برای مثال در صورتی که به ملک شخصی از طرف همسایه یا مستاجر خسارتی وارده شده برای سهولت طرح دعوا و مطالبه خسارت وارده بر ملک بهتر است قبل از طرح دعوا درخواست تامین دلیل کرد .
ماده 149 قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص تامین دلیل مقرر میدارد : «در مواردی که اشخاص ذینفع احتمال دهند که در آینده استفاده از دلایل و مدارک دعوای آنان از قبیل تحقیق محلی، کسب اطلاع از مطلعین و استعلام نظر کارشناسان یا دفاتر تجاری یا استفاده از قرائن و امارات موجود در محل و یا دلایلی که نزد طرف دعوی یا دیگری است، متعذر (غیرممکن)یا متعسر (دشوار)خواهد شد می توانند از دادگاه درخواست تامین آن ها را بنمایند. مقصود از تامین در این موارد فقط ملاحظه و صورت برداری از این گونه دلایل است “.
درخواست تامین دلیل
درخواست تامین دلیل به موجب ماده 151 قانون آیین دادرسی مدنی می تواند کتبی یا شفاهی ( در حین رسیدگی به دعوای اصلی تقاضای تامین دلیل کرد ) و همچنین می تواند پیش از اقامه دعوا و یا در هنگام دعوا مطرح شود . در عمل درخواست تامین دلیل به صورت کتبی است . درخواست تامین دلیل در حال حاضر باید از طریق دفاتر خدمات قضایی انجام شود . در این درخواست باید مشخصات درخواست کننده، طرف مقابل، موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تامین دلیل می شود و اوضاع و احوال و دلایلی که موجب درخواست شده است ذکر شود.منظور از طرف مقابل شخصی است که یا دلایل نزد او وجود دارد و یا از دلایل موجود در دعوای آینده علیه او استفاده خواهد شد. در اجرای تامین دلیل صادره نیازی به حضور طرف مقابل نیست و حتی در صورتی که طرف مقابل مشخص نباشد و یا درخواست دهنده نتواند هویت وی را مشخص کند بدون تعیین طرف مقابل درخواست تامین پذیرفته شده و انجام می شود.
شرایط درخواست تامین دلیل
- مشخصات درخواست کننده و طرف مقابل او
- موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تأمین می‌شود
- اوضاع و احوالی که موجب درخواست تأمین دلیل شده است
مرجع صالح رسیدگی به درخواست تامین دلیل
مرجع صالح رسیدگی به درخواست تامین دلیل ، «شورای حل اختلاف» محلی است که دلایل و امارات مورد درخواست در حوزه آن قرار گرفته است و اگر در حوزه مربوطه شورای حل اختلاف نبود، رسیدگی با دادگاه محل است. برای تامین درباره اموال غیر منقول، باید به شورای حل اختلاف محل وقوع ملک مراجعه نمود و برای سایر دعاوی به محل اقامت خوانده مراجعه خواهد شد.
هزینه درخواست تامین دلیل
هزینه درخواست شامل هزینه دادرسی معادل دعاوی غیرمالی بعلاوه هزینه اجرای قرار تامین دلیل است که مطابق نظر قاضی شورای حل اختلاف تعیین می شود .
نحوه رسیدگی و صدور تامین دلیل
پس از ثبت درخواست تامین دلیل در دفاتر خدمات قضایی و ارجاع به شعبه مربوط در شورای حل اختلاف اولین اقدام این است که مرجع صالح درخواست را مورد بررسی قرار داده و هرگاه دارای شرایط شکلی لازم نباشد برای مثال هزینه ی پرداخت نشده باشد قرار رد آن را صادر مینماید.
افزون بر آن شرایط دادرسی متعلّقه عمومی رجوع به دادگستری باید احراز شود؛ بنابراین متقاضی باید ذی نفع بوده و اگر درخواست به نمایندگی از متقاضی داده شده است باید سمت درخواست دهنده احراز شود در غیر این صورت و نیز هرگاه مرجعی که به آن مراجعه شده صلاحیت رسیدگی نداشته باشد قرار رد درخواست را صادر می نماید هرگاه شرایط عمومی یادشده احراز گردید باید شرایط اختصاصی بررسی شود؛ به ویژه از این جهت که اوضاع و احوال تأمین دلیل را ایجاب نماید.
تشخیص وجود شرایط اختصاصی درخواست تأمین دلیل نیز با مرجع درخواست بوده و به صلاحدید او واگذار شده است که در هر مورد باید بررسی و مستدلاً تصمیم گیری نماید .
بنابراین به عهده ی مرجع مزبور است که امکان اقامه ی دعوایی که برای اثبات یا دفاع در برابر آن درخواست تأمین دلیل شده است را بررسی نماید. همچنین تشخیص مطابقت و مناسبت دلایل موضوع تأمین با موضوعاتی که اثبات آنها در حل و فصل دعوا مؤثر است به صلاحدید همان مرجع واگذار شده تا مستدلاً تصمیم گیری نماید.
در نهایت شورای حل اختلاف در صورت احراز شرایط درخواست تامین ، قرار تامین دلیل را صادر می نماید و اجرای قرار که در واقع صورت برداری و ضبط و حفظ دلایل موجود است به عهده دادورز یا نمایده دادگاه می باشد و در صورت لزوم ارجاع به کارشناس و اعلام نظر کارشناس می باشد .
تفاوت تامین دلیل و تحصیل دلیل
تامین دلیل به جهت حفظ و بررسی دلایل موجود است و به معنای تحصیل دلیل نیست به عنوان نمونه تقاضای استعلام از مراجع مختلف مثل بانک مرکزی، اداره ثبت اسناد و املاک به عنوان تحصیل دلیل شناخته می شود نه تامین دلیل و شخص متقاضی اینگونه استعلام ها می بایست پس از طرح دعوی، در صورت لزوم استعلام از مرجع قضایی رسیدگی کننده به دعوا تقاضای استعلام نماید .
تفاوت تامین دلیل و تأمین خواسته
تامین دلیل با تامین خواسته تفاوت دارد و دو موضوع کلا متفاوت می باشند . تامین دلیل برای حفظ دلایل طرح دعوی و کمک به اثبات دعوا است. تامین خواسته برای پیشگیری از مشکل فقدان مال خوانده در هنگام اجرای حکم است. به عبارت دیگر تامین خواسته عبارت است توقیف اموال خوانده در جهت حفظ حقوق احتمالی خواهان تا در زمانی که دادگاه به نفع خواهان رای صادر کرد بتوان از اموالی که به موجب تامین خواسته توقیف شده است محکوم علیه را مطالبه کرد .
نظریه مشورتی شماره 7/97/1105 مورخ 1397/04/19 در خصوص تامین دلیل
استعلام:
با توجه به اینکه بر اساس ماده 149 و 155 از قانون آیین دادرسی مدنی تامین دلیل به منظور حفظ و ثبت وضع موجود صورت می‌گیرد و تشخیص ارزش آن در موارد استفاده با دادگاه می‌باشد حال چنانچه در مقام اجرای تامین دلیل موضوع به کارشناسی ارجاع شود و متعاقب وصول نظریه کارشناسی موصوف احدی از طرفین به آن نظریه اعتراض نماید آیا مرجع قضایی لزوماً باید موضوع را به کارشناس یا هیأت کارشناسی دیگری ارجاع دهد یا اینکه چون تامین دلیل برای حفظ آن است و تا کنون پرونده اصلی ماهیتی تشکیل نشده است دادگاه تکلیفی در خصوص ارجاع موضوع به کارشناس دیگر یا هیأت کارشناسی ندارد؟ به عبارت دیگر آیا نظر کارشناسی در تامین دلیل قابل اعتراض است ؟
نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه:
تأمین دلیل مطابق ماده 155 قانون آئین دادرسی در امور مدنی مصوب 1379، برای حفظ دلیل است و تشخیص درجه ارزش آن در موارد استفاده با دادگاه است. بنابراین، نظریه کارشناس در پرونده تأمین دلیل در همان پرونده قابل اعتراض نبوده و تکلیفی برای دادگاه در مورد ارجاع امر به کارشناسی مجدد ایجاد نمی‌کند. بدیهی است در پرونده اصلی، دادگاه باید به اعتراض به نظریه مزبور وفق مقررات مربوط به کارشناسی رسیدگی کند.
