مسئولیت تضامنی

 مسؤولیت‌ تضامنی امروزه در حوزه‌های مختلف روابط حقوقی، به امری متعارف و مورد استقبال درآمده است. مسئولیت تضامنی در قلمرو حقوق مدنی در قرارداد ضمان، مسئولیت قراردادی و حتی در مسؤولیت‌های غیر قراردادی رایج است . در حقوق تجارت مسؤولیت‌ تضامنی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این رژیم مسئولیتی، بویژه، در حقوق شرکت‌های تضامنی و مختلط مورد توّجه قرار گرفته است. همچنین در حقوق اسناد تجاری، اصلِ مسئولیت تضامنی در کنار اصل تجریدی بودن اسناد تجاری و اصل غیر قابل استماع بودن ایرادات، از اصول مهم حاکم بر روابط حقوقی ناشی از اسناد تجاری است .

مسئولیت تضامنی زمانی مطرح می‌گردد که چند شخص با همراهی یکدیگر، مسئول پرداخت بدهی باشند به نحوی که طلبکار بتواند نسبت به وصول تمام بدهی به هریک از آنها رجوع کند . در تعریف مسئولیت تضامنی گفته اند : التزام اشخاص متعدد به پرداخت دین واحد  . از منظر قانونی مسئولیت تضامنی در موارد مختلفی ممکن است ایجاد شود . بنابراین وقتی مسئولیت تضامنی وجود داشته باشد هر یک از این افراد  مسئول در برابر شخص متضرر، مسئول جبران کلیه خسارات وارد شده می‌باشند. در قانون برای شخص غاصب، مدیران شرکت سهامی در صورت تخلف عمدی، امضاکنندگان چک و اعضای شرکت تضامنی، مسئولیت تضامنی پیش‌بینی شده‌ است. 

ارکان مسئولیت تضامنی

 ارکان مسئولیت‌ تضامنی، بر دو پایه اصلی استوار است:

1. هر یک از بدهکاران مشترک، مسئول پرداخت دین است و طلب‌کار می‌تواند به یک یا چند بدهکار رجوع نموده و تمام یا قسمتی از دین را از هر کدام از مسئولین دین مطالبه کند.
2. پرداخت دین از سوی هر بدهکار، دیگران را نیز بریء می‌کند و طلب‌کار حق ندارد از مجموع بدهکاران بیش از طلب خود بگیرد.

اقسام مسئولیت تضامنی

 اقسام مسئولیت تضامنی از جهت منبع پیدایش، به مسئولیت تضامنی قراردادی  و مسئولیت تضامنی قانونی تقسیم می شود 

• مسئولیت‌تضامنی قراردادی : هرگاه مسئولیت تضامنی ناشی از توافق و قرارداد بدهکاران با طلب‌کار باشد، مسئولیت تضامنی را قراردادی می‌نامند. مادة 403 قانون تجارت ایران این نوع مسئولیت تضامنی را پیش‌بینی کرده است. 
• مسئولیت تضامنی قانونی : ممکن است منبع پیدایش مسئولیت تضامنی، قانون باشد. از جمله در مواد 316 و 317 قانون مدنی و در مواد 249،98،116 و 125 قانون تجارت و مواد 309، 314 و 130 لایحه قانون تجارت ، موارد متعددی از مسئولیت تضامنی قانونی  پیش‌بینی شده است .

در مادة 402 ق.ت به اصل عدم تضامن و در مادة 403 به حکم و اثر حقوقی مسئولیت تضامنی اعم از قراردادی و قانونی اشاره شده و در مادة 404 نوعی تعهد تضامنی پذیرفته شده و آثار مسئولیت تضامنی ناشی از نقض آن بیان گردیده است.

موارد مسئولیت تضامنی در حقوق ایران 

• مسئولیت تضامنی در شرکت های تجاری

مسئولیت تضامنی در بعضی شرکتهای تجاری برقرار شده است . از جمله شرکت هایی که اعضای آن مسئولیت تضامنی دارند ، شرکتهای تضامنی می باشند . در این نوع از شرکتها هر یک از شرکا به صورت تضامنی، مسئول پرداخت تمام قروض و دیون شرکت می باشند.
به عبارت دیگر، مسئول پرداخت کل بدهی ها و دیون شرکت، به عهده هریک از شرکاست. بنابراین آنها نمی توانند به این موضوع استناد کنند که سهم الشرکه چقدر بوده تا به همان میزان، خسارات ایجاد شده را بپردازند.
توجه داشته باشید، مسئولیت تضامنی در این مورد ذکر شده، به این معنا نیست که دیگران، از مسئولیت خود مبرا باشند. بلکه اینگونه است که طلبکار شرکت، اجازه دارد به هر یک از شرکا که بخواهد، مراجعه کرده و طلب خود را دریافت کند.

• مسئولیت تضامنی در اسناد تجاری 

یکی از متداول ترین نوع مسئولیت تضامنی در اسناد تجاری در چک می باشد. در این نوع از مسئولیت تضامنی ، دارنده چک بنا به شرایطی می تواند به هر یک از صادرکننده و ظهرنویس های چک مراجعه کرده و نسبت به کل مبلغ و خسارات قانونی چک اقدام نماید.
یکی از موارد رایج در همین زمینه نیز مربوط به چک برگشتی است. به طوری که اگر چک، به وسیله ضامن یا ظهرنویس، پشت نویسی شده باشد، علاوه بر اینکه صادر کننده چک، مسئول پرداخت مبلغ چک است، ضامن و ظهرنویس نیز، در برابر دارنده چک، دارای مسئولیت تضامنی هستند. بنابراین به منظور وصول چک، می تواند به هر یک از آنها مراجعه کرده و کل مبلغ را از شخص درخواست کند.

• مسئولیت تضامنی غاصب

مطابق با قانون مدنی در صورتی که مالی که متعلق به شخص دیگری است و بدون اجازه او به دفعات منتقل شود هر یک از منتقل کنندگان به صورت تضامنی مسئول خسارات وارد شده به مالک اصلی هستند.
مسئولیت غاصبان متعدد نوعی از مسئولیت تضامنی قانونی به شمار می آید. قانونگذار نسبت به نوع مسئولیت غاصبان متعدد عنوان مسئولیت تضامنی را بـه صـراحت بیـان نکرده است. با این وجود طبق قانون مدنی:

مالک می تواند عین و در صورت از بین رفتن عین، مثل یا قیمت تمام یا قسمتی از مال غصب شده را از غاصب اولی یا از هر یک از غاصبین بعدی دریافت کند. در مورد تضامنی بودن یا نبودن مسئولیت نام برده بین حقوقدانان اختلاف نظر وجود دارد.

• ضمان متقابل مسئولان از یکدیگر

ضمان مسئولان پرداخت دین از یکدیگر یکی دیگر از موارد مسئولیت تضامنی است . واقعیتی که از تحلیل قصد مشترک و آثار مطلوب طرفین بدست می‌آید. زیرا معنی جمع‌آمدن چند مسئول، به گونه‌ای که هر کدام ملزم به پرداخت همة دین در برابر طلب‌کار، و قادر به رجوع به دیگران برای گرفتن سهم هر یک باشد، جز ضمان متقابل آنان از یکدیگر نیست. به بیان دیگر، لازمه رسیدن به هدف مشترکی که در تراضی طلب‌کار و مسئولان حاصل می‌شود این است که بدهکاران ضامن یکدیگر باشند. لکن در این قرارداد دو طرف به  آثار اصلی و آشکار تراضی توجّه دارند و آثار فرعی رابطه را نیز باید تحمل کنند. چنان که در بیع نیز خریدار و فروشنده به مبادلة ثمن و مبیع تراضی می‌کنند و سایر آثار بیع را به حکم قانون بر عهده می‌گیرند. در تضامن قهری نیز ضمان متقابل یا یک سویه مسئولان از یکدیگر با تحلیل احکام قانون آشکار می‌شود. ضمان دو یا چند نفر از یکدیگر نیازمند تعدد دین اصلی است. یعنی هر یک با صرف نظر از ضمان باید دین و تعهد مستقلی داشته باشند، و الا ضمان متقابل یک دین و تعهد، کاری لغو است؛ و فرض در اینجا این است که بیشتر از یک دین یا تعهد وجود ندارد. البته کارکرد و اثر مسئولیت تضامنی، ایجاد نوعی همبستگی و تضامن در ایفای تعهد هست. لکن فرق است بین تحلیل حقوقی ماهیت یک نهاد با کارکردها و آثار واقعی آن.

نظریه مشورتی شماره 7/92/1941 مورخ 1392/10/07  در خصوص مسئولیت تضامنی

حساب مشترک بانکی بین پدر و پسر برای گردش مالی یک دهنه مغازه نزد بانک افتتاح شده است. در زمان افتتاح حساب در کاردکس بانک تفویض وکالت نمودند که با امضاء هر یک از طرفین قابل برداشت میباشد. آیا این نوع حساب مشترک مشمول ماده 19 قانون صدور چک به واسطه تفویض وکالت برای مسئولیت تضامنی قرار می‌گیرد؟

اگر یکی از صاحبان حساب مشترک به دیگری برای صدور چک وکالت داده باشد، موضوع مشمول ماده 19 قانون صدور چک خواهد بود و صادرکننده و صاحب حساب مشترک متضامناً مسئول پرداخت وجه چک خواهند بود.