نیابت قضایی به معنای نمایندگی دادن یک مرجع قضایی به مرجع قضایی دیگر، برای انجام پاره ای اقدامات است . به عبارت دیگر نیابت قضایی یعنی انجام اقدامات قضایی خارج از حدود صلاحیت محلی قاضی مربوطه توسط قاضی دیگر . صلاحیت محلی به معنی اقتدار و شایستگی است که قانون گذار به مقامات قضایی در یک حوزه قضایی اعطا کند؛ از این رو مقام قضایی فقط در حوزه قضایی محل خدمت خود اقتدار و شایستگی انجام وظیفه دارد در نتیجه مقام قضایی نمیتواند در خارج از حوزه صلاحیت محلی خود اقداماتی انجام دهد یا به ضابطان خارج از حوزه قضایی خود دستور دهد. حال اگر مقام تحقیق نیاز به انجام اقداماتی نظیر انجام معاینه محل تحقیقات مقدماتی و کارشناسی ملک خارج از حوزه قضایی خود داشته باشد با توجه به اینکه نسبت به خارج از حوزه قضایی خود صلاحیت محلی ندارد نمیتواند رأساً اقدام کند؛ بلکه باید از نهاد نیابت قضایی استفاده کند و به مقاماتی که صلاحیت محلی برای انجام امور مورد نظر دارند نیابت اعطا کند تا این مقامات به نیابت از مقام معطی نیابت ، این امور را انجام دهند و نتیجه را نزد وی ارسال کنند.
مستند قانونی نیابت قضایی
مستند قانونی نیابت قضایی ، ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری است . ماده مزبور مقرر کرده است؛ «هرگاه تحقیق از متهم استماع شهادت شهود و مطلع معاینه محل بازرسی از منازل و اماکن و اشیاء جمع آوری آلات جرم و به طور کلی هر اقدام دیگری خارج از حوزه قضایی محل مأموریت بازپرس لازم شود وی با صدور قرار نیابت قضایی مطابق مقررات قانونی و ارسال اصل یا تصویر اوراق مورد نیاز پرونده و تصریح موارد انجام آنها را از بازپرس ،محل، تقاضا می کند. این بازپرس در حدود مفاد نیابت اعطایی موضوع نیابت را انجام میدهد و اوراق تنظیمی را پس از ا به همراه سایر مدارک به دست آمده نزد مرجع نیابت دهنده میفرستد و در صورتی که اجرای تمام یا بخشی از مفاد نیابت مربوط به حوزه قضایی دیگری ،باشد اوراق را برای اجرای نیابت به مرجع مزبور ارسال و مراتب را به بازپرس نیابت دهنده اعلام میدارد .
احکام و قواعد نیابت قضایی
- در خصوص احضار هر چند قاعده کلی صدور قرار نیابت قضایی است؛ ولی رویه عملی این است که دوایر ابلاغ دادگستریها از این حیث با یکدیگر همکاری داشته و معمولاً با ارسال اخطاریه به دایره ابلاغ دادگستری صالح، ابلاغ صورت میگیرد.
- باید مرجع مخاطب نیابت مرجع مشخصی . باشد پس اینکه در نیابت مخاطب را به همۀ دادستانهای عمومی و انقلاب سراسر کشور یا امثال آن بیان کنیم صحیح نیست؛ اما اگر بنا به تشخیص مرجعی که به وی نیابت داده ایم محل انجام نیابت محل دیگری باشد و یا اجرای بخشی از مفاد نیابت مربوط به حوزه قضایی دیگری باشد اوراق توسط مرجع پذیرنده نیابت برای اجرای نیابت به مرجع صالح ارسال میگردد و مراتب به بازپرس نیابت دهنده اعلام میشود.
- در نیابت باید دقیقاً ادله مورد نیاز به انضمام کپی مستندات ذکر و کپی پیوست گردد؛ زیرا اگر نیابت در تفهیم اتهام صادر ،نماییم از مقدمات تفهیم اتهام بیان ادله موجود و تفهیم آن به متهم است. بنابراین صرفاً نمیتوان در موارد اعطای نیابت به بیان عنوان اکتفا کرد و از مرجع ،مجری تقاضا کرد در این خصوص اقدام کند؛ مگر اینکه موضوع نیابت تفهیم اتهام نباشد؛ مانند اینکه فقط نیابت در جلب صادر گردد. در اینجا ارسال مستندات برای اجرای دستور جلب ضرورتی ندارد.
دفاع متهم و ادله ابرازی وی طبق نظر خود عمل میکند مگر اینکه تأمین پیشنهادی از سوی مرجع معطی را مناسب تشخیص دهد؛ دوم اینکه اختیار اخذ تأمین و نوع آن را به بازپرس مجری نیابت واگذار کند در این فرض نیز مجری نیابت طبق نظر خود عمل میکند .
اگر مرجع معطی نیابت تقاضای اخذ قرار تأمین کیفری نکند آیا در فرض توجه اتهام باید متهم تحت الحفظ به مرجع معطی نیابت اعزام شود و یا اینکه در صورت توجه اتهام با نظر مرجع مجری تأمین مناسب اخذ شود؟ ذیل ماده ۱۲۰ تصریح دارد که در صورت توجه اتهام هر چند دستور اخذ تأمین صادر نشده باشد باید تأمین مناسب توسط مرجع مجری اخذ شود .
اهداف و آثار نیابت قضایی
هدف از دادرسی کشف حقیقت و اجرای عدالت و احقاق حق بر مبنای قانون است و دادرسی بدون دستیابی به دلایل و مستندات امری ناممکن است. در مواقعی که انجام برخی امور قضایی ممکن است در حوزه قضایی دیگری باشد یا به دست آید، عدم انجام این اقدامات لازم، مراحل دادرسی را با ایرادها و نواقصی همراه می نماید. به منظور تکمیل تحقیقات و اقدامات قضایی برای به سرانجام رساندن دادرسی بهره بردن از امکان نیابت قضایی به عنوان یکی از ابزارهای قانونی در این زمینه مؤثربوده وحائزاهمیت است. هدف از اعطای نیابت قضایی جلوگیری از ایجاد وقفه و اطاله دادرسی و سرعت بخشیدن به دادرسی با یاری گرفتن از قضات در سایر حوزه های قضایی است. هدف از تدوین مقررات قانونی نیابت قضایی در قالب مقررات شکلی در مسائل جزایی و مدنی، جلوگیری از وقفه احتمالی در رسیدگی ها است. همیشه نمی توان رسیدگی را محدود به یک حوزه قضایی کرد. چه گاهی دعوا در صلاحیت یک حوزه قضایی است اما دلایل و رسیدگی به آن در حوزه دادگاه دیگری باید به عمل آید نیابت قضایی برای رفع چنین مشکلی طرح می شود.
نیابت قضایی برای احضار متهم و صدور قرار تأمین
نیابت قضایی برای احضار متهم و صدور قرار تامین ، فروض مختلفی قابل تصور ذیلا بررسی می شود :
فرض اول : در قرار نیابت ذکر شده متهم احضار و در صورت عدم حضور جلب و از وی تحقیق شود و درباره صدور قرار تأمین در قرار نیابت مقرره ای وجود نداشته باشد در این فرض وفق ذیل ماده ۱۲۰ مرجع مجری نیابت پس از حضور متهم و تحقیق از وی در صورت توجه اتهام با نظر خود تأمین مناسب اخذ .
فرض دوم : در قرار نیابت ذکر شده متهم احضار و در صورت عدم حضور جلب و از وی تحقیق و قرار وثیقه صادر شود. در این فرض که صدور نوع خاصی از قـرار تأمین در نیابت ذکر شده وفق صدر ماده ۱۲۰ مرجع مجری نیابت پس از انجام تحقیق با توجه به دفاع متهم و ادله ابرازی وی قرار تأمین متناسب اخذ می کند هرچند با قرار مذکور در قرار نیابت متفاوت باشد .
فرض سوم : در قرار نیابت ذکر شده متهم احضار و در صورت عدم حضور جلب و از وی تحقیق و قرار وثیقه صادر و تحت الحفظ به این مرجع اعزام شود. در این فرض چنانچه متهم تأمین معرفی نکند به جای معرفی به زندان، تحت الحفظ به مرجع معطی نیابت اعزام می.شود اما اگر تأمین معرفی کند مرجع مجری نیابت مکلف به صدور قرار قبولی و آزاد نمودن متهم است.
فرض چهارم : در قرار نیابت ذکر شده متهم احضار و در صورت عدم حضور جلب تحت الحفظ به این مرجع اعزام شود در این فرض اگر فرصت بیست و چهار ساعته تحت نظر بودن متهم تا رسیدن متهم به مرجع معطی نیابت منقضی نشود، متهم بدون صدور قرار تأمین به مرجع معطی نیابت اعزام میشود. اما اگر این فرصت منقضی شود مرجع مجری نیابت مکلف است قرار تأمین متناسب صادر و وفق آنچه در فرض سوم بیان شد عمل کند.
فرض پنجم : در قرار نیابت فقط جلب متهم ذکر شده و احضار وی ذکر نشده باشد و موضوع از مصادیق جلب ابتدایی نباشد در این فرض چنانچه از متن قرار یا ضمائم آن برای مرجع مجری نیابت محرز شود که احضار قبلی توسط مرجع معطی نیابت انجام شده، نسبت به جلب متهم اقدام میکند در غیر این صورت با توجه به غیر قانونی بودن جلب بدون احضار مرجع مجری نیابت باید ابتدا متهم را احضار و سپس جلب کند. ممکن است گفته شود در این حالت با توجه به اینکه نیابت اشتباه قابلیت اجرا ندارد مرجع مجری نیابت باید بدون اقدام نیابت را اعاده نماید اما به نظر میرسد با توجه به اصل سرعت در انجام تحقیقات و جلوگیری از توقف روند تحقیقات و اینکه احضار مقدمه جلب است لذا مرجع مجری نیابت باید ابتدا متهم را احضار سپس جلب نماید.
چنانچه قاضی مجری نیابت پس از تحقیقات متوجه شود که متهم در حوزه او حضور ندارد و به محل دیگری رفته است یا بخشی از مفاد ،نیابت مربوط به حوزه قضایی دیگری باشد چه اقدامی باید انجام دهد ؟
مطابق قسمت اخیر ماده ۱۱۹ قانون آیین دادرسی کیفری بایدبه قاضی محل جدید نیابت اعطا کند و مراتب را به قاضی معطی نیابت اعلام کند. مثلاً اگر بازپرسی قم نیابت قضایی برای انجام تحقیقات به دادسرای تهران ارسال کند ولی دادسرای تهران تشخیص دهد که انجام تحقیقات در صلاحیت دادسرای کرج است، در اینجا دادسرای تهران نمیتواند به انجام تحقیقات اقدام کند؛ زیرا نیابت اشتباه قابلیت اعمال ندارد . پس باید وفق ذیل ماده ۱۱۹ اوراق را برای اجرای نیابت به دادسرای کرج ارسال و مراتب را به بازپرسی قم اعلام کند. اگر مرجع مجری نیابت تشخیص دهد که مرجع معطی نیابت نیز صلاحیت رسیدگی به پرونده را نداشته است مثلاً دادسرای تهران در مثال فوق تشخیص دهد که بازپرسی قم اصلا صالح رسیدگی به این پرونده نیست در اینجا دادسرای تهران باید پرونده را به بازپرسی قم اعاده کند و چنانچه بازپرسی قم بر صلاحیت خود و اعطای نیابت به دادسرای تهران اصرار داشته باشد باید پرونده برای حل اختلاف به دیوان ارسال شود؛ اما چنانچه دیوان نیز اقدام به حل اختلاف نکند ناگزیر بازپرس قم باید با لحاظ ماده ۱۲۲ شخصاً به انجام تحقیقات در تهران اقدام کند.
اگر اقدام خاصی جهت اجرای نیابت نیاز باشد اما در برگ نیابت به آن تصریح نشده باشد، آیا مرجع مجری نیابت مجاز به انجام آن هست یا خیر؟
مثلاً اگر احضار و جلب متهم و تفهیم اتهام و صدور قرار تأمین در برگ نیابت تصریح شده باشد، اما ورود به مخفیگاه ذکر نشده باشد آیا مرجع مجری نیابت برای ورود به مخفیگاه مجاز است؟ در پاسخ باید گفت چنانچه در انتهای برگ نیابت عبارت با اعطای کلیه اختیارات قانونی ذکر شده باشد، انجام این اقدامات توسط مرجع مجری نیابت بلااشکال است؛ اما اگر این عبارت ذکر نشده باشد باید گفت انجام اقداماتی که برای انجام امور محوله در برگ نیابت ضروری ،باشد توسط مرجع مجری نیابت بلااشکال است؛ مثلاً اگر احضار متهم در برگ نیابت ذکر شده باشد اقداماتی که برای یافتن آدرس و اقامتگاه وی انجام میشود نیز از آنجا که برای احضار متهم ضروری است توسط مرجع مجری نیابت انجام می.شود اما انجام اموری که ضرورت و ملازمه ای با انجام امور محوله ندارد مجاز نیست؛ مثلاً ورود به مخفیگاه ضرورت و تلازمی با جلب ندارد و مجاز نیست نظریه اداره حقوقی به شماره ۱۷۵۳/۹۴/۷ مورخ ۱۳۹۴/۷/۴ نیزهمین مطلب را تأیید میکند.
