دعوای مطالبه سهم الارث

دعوای مطالبه سهم الارث زمانی مطرح می شود که ترکه از طریق تراضی یا حکم قطعی دادگاه تقسیم شده باشد و حصه وراث مشخص گردیده ، ولی احدی از وراث یا نماینده ذینفع ، مثل ولی قهری ، قیم یا وصی از تحویل سهم الارث به خواهان خودداری می نماید. به عبارتی، دعوای مطالبه سهم الارث فرع بر دعوای تقسیم ترکه است. یا حداقل اینکه یکی از ورثه قبل از تقسیم ارث ، سهم الارث ورثه دیگر را در اختیار داشته و آن را مسترد ننماید. در این فرض ، خواهان برای استیلاء بر مال می تواند علاوه بر طرح خواسته تقسیم ترکه ، خواسته مطالبه سهم الارث را نیز به طور همزمان مطرح نماید. تا سهم الارث وی از ید ورثه دیگر انتزاع یابد. 

دادگاه نیز پس از احراز وجود ارکان دعوای مذکور حسب مورد حکم بر تحویل و تسلیم سهم الارث یا پرداخت قیمت آن به خواهان را صادر می  نماید، دعوای مزبور به نوعی از دعاوی مربوط به غصب و تصرف غاصبانه به شمار می آید.

مستندات قانونی مرتبط با دعوای مطالبه سهم الارث

مواد 301 ، 308 ، 310 ، 311 ، 312 قانون مدنی

ارکان و شرایط طرح دعوای مطالبه سهم الارث 

1. احراز فوت مورث
2. ارائه گواهی حصر وراثت
3. تقسیم ترکه از طریق توافق بین وراث یا حکم دادگاه انجام شده باشد. (مطالبه سهم الارث فرع بر تقسیم است، البته نظر مخالف نیز وجود دارد. )
4. احدی از وراث یا نماینده خواهان از جمله ، قیم ولی یا وصی، از تحویل سهم الارث به وی امتناع ورزد. ( احراز وجود سهم الارث خواهان در ید خوانده ) 

دعوای مطالبه سهم الارث دعوای مالی است یا غیرمالی ؟

دعوای مطالبه سهم الارث از دعاوی مالی محسوب می شود، که می تواند حسب مورد مالی پولی یا مالی غیرپولی باشد. 

نحوه رسیدگی دادگاه به دعوای مطالبه سهم‌ الارث

در رسیدگی به درخواست تقسیم ، ابتدا دادگاه به توافقات احتمالی وراث توجه می ‌نماید. در صورتی که برای تقسیم بین وراث توافقی حاصل شود، بصورت مکتوب در صورتجلسه  دادگاه درج و به امضای آنها خواهد رسید، اما اگر توافق در این زمینه حاصل نشد، دادگاه با ارجاع امر به کارشناسی و تعیین بهای آن و قابل تقسیم بودن یا نبودن آن را احراز نموده و براساس نظریه صادره عمل خواهد نمود. 

تفاوت دعوای تقسیم ترکه و مطالبه سهم الارث در چیست؟

این دو دعوا برخلاف آنچه برخی ها می پندارند مترادف هم نیستند و دو دعوای مستقل و متفاوت از هم به شمار می آیند و نمی توان آنها را به جای یکدیگر به کار برد.

دعوای تقسیم ترکه زمانی مطرح می شود، که  پس از فوت متوفی ،  وراث در خصوص تقسیم ترکه به توافق نمی رسند و تقسیم اموال را از دادگاه می خواهند.

اما دعوای مطالبه سهم الارث زمانی اقامه می شود، که ترکه یا از طریق تراضی وراث و تنظیم تقسیم نامه یا از طریق حکم قطعی دادگاه تقسیم شده باشد، ولی حصهٔ مشخص شده خواهان ، نزد فرد دیگری باشد و از تحویل یا تسلیم آن امتناع ورزد یا مثلاً زمانی که وارث از پرداخت قیمت عرصه و اعیان به زوجه متوفی امتناع می ورزد. لذا اگر دعوای مطالبه سهم الارث ، قبل از تقسیم ترکه مطرح شود دادگاه قرار عدم استماع دعوا صادر مینماید اما طرح همزمان این دو خواسته مانعی ندارد، با این شرط که احدی از ورثه سهم الارث ورثه دیگر را در اختیار داشته و از تحویل آن امتناع بورزد .

اداره حقوقی قوه قضائیه نیز در نظریه مشورتی مرتبط با موضوع مورد بحث تحت شماره ۷/۹۶/۱۹۷۴ مورخ 1396/08/27 اعلام داشته است. : 

(( با تذکر اینکه ، دعوای تقسیم ترکه با مطالبه سهم الارث متفاوت است. در فرض سؤال هرگاه دعوای تقسیم ترکه مطرح شده و دادگاه به لحاظ غیر قابل تقسیم بودن ماترک ، دستور فروش ماترک را صادر کرده باشد، با عنایت به ماده ۳۱۷ قانون امور حسبی باید کل ترکه فروخته شود و بهای آن پس از کسر هزینه ، به نسبت سهم الارث بین ورثه تقسیم گردد و لذا احد از ورثه نمی تواند برخی از ماترک معادل سهم الارث خود را جهت فروش معرفی نماید، مگر آنکه دعوای مطالبة سهم الارث مطرح شده و خواندگان نسبت به فروش قسمتی از ترکه بابت وصول و پرداخت سهم الارث خواهان رضایت داده باشند.

دعوای مطالبه سهم الارث به طرفیت چه کسانی مطرح می شود؟

اصحاب دعوا در دعوای مطالبه سهم الارث ضرورت ندارد، کلیه وراث طرف دعوا قرار گیرند. بلکه صرفاً کسی که از تحویل سهم الارث خودداری می نماید، باید طرف دعوا واقع شود، برخلاف دعوای تقسیم ترکه ، که کلیه ورثه باید طرف دعوا واقع شوند. 

اگر سهم الارث خواهان تلف شده باشد، آیا می تواند همزمان مطالبه سهم الارث یا در صورت تعذر قیمت را مطرح نمایند؟ 

اداره حقوقی قوه قضائیه در نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۰/۷۰ مورخ 1400/02/29 بیان داشته است: 

(( منجز بودن خواسته به معنای آن است، که خواسته ظنی و احتمالی نباشد. به گونه ای که دو یا چند خواسته درعرض هم قرار گیرد بنابراین در فرض سؤال ،که خواسته خواهان تحویل مبیع و در صورت تعذر ، پرداخت قیمت  یا مطالبه سهم الارث در صورت تعذر قیمت است، خواسته مردد نبوده و از شمول بند ۹ ماده ۸۴ قانون آیین دادرسی مدنی خارج است. )) 

دادگاه صالح به رسیدگی به دعوای مطالبه سهم الارث 

دادگاه صالح برای مطالبه سهم الارث، دادگاه محل آخرین اقامتگاه دائمی متوفی است، ولی اگر آخرین اقامتگاه متوفی معلوم نباشد، دادگاه آخرین محل سکونت متوفی در ایران، صالح به رسیدگی خواهد بود و اگر در ایران اقامت نداشته باشد، دادگاهی صالح است که مال غیرمنقول سهم الارث در آن واقع است. در غیر اینصورت دادگاهی که مال منقول در آن واقع است،  صالح می‌ باشد و اگر مال منقولی وجود نداشت، دادگاه محل اقامت هر یک از ورثه ، صالح به رسیدگی است. اما اگر ترکه تقسیم شده باشد، دادگاه صالح به رسیدگی ، دادگاه محل اقامت خوانده می‌باشد.

نظریه مشورتی شماره ۷/۱۴۰۱/۲۴ مورخ 1401/04/28 در خصوص مطالبه سهم الارث 

استعلام :

استعلام اولاً، دعوای تقسیم ترکه و مطالبه سهم‌الارث با یکدیگر مترادفند یا متفاوت؟ اگر متفاوت و مستقل از یکدیگر هستند، تفاوت این دو در چیست؟

 ثانیاً، آیا مطالبه سهم‌الارث همیشه فرع بر تقسیم ترکه است؟ به عبارت دیگر، چنانچه ترکه در نتیجه تراضی یا حکم قطعی دادگاه تقسیم شده باشد؛ اما یکی از وراث سهم ورثه دیگر را تحویل ندهد، آیا دعوای مطالبه سهم‌ الارث مصداق دارد؟
نظریه مشورتی اداره کل حقوقی قوه قضاییه :
اولاً، دعوای تقسیم ترکه با مطالبه سهم‌الارث متفاوت است؛ در دعوای مطالبه سهم‌الارث سهم یکی از ورثه در تصرف غیر قانونی وارث دیگر است و از استرداد آن خودداری می‌کند؛ در اینصورت، دادگاه با احراز ارکان دعوا، حکم بر الزام خوانده به استرداد سهم‌الارث خواهان صادر می‌کند.

ثانیاً، دعوای مطالبه سهم‌الارث الزاماً فرع بر دعوای تقسیم ترکه نیست و همین ‌که وفق ماده ۲۶۰ قانون امور حسبی مصوب ۱۳۱۹، تصفیه ترکه صورت گرفته باشد، دعوای مطالبه سهم‌الارث قابل استماع است. هم‌ چنان ‌که استماع دعوای تقسیم ترکه فرع بر تصفیه ترکه و پرداخت دیون و حقوق بر عهده متوفی و خارج کردن مورد وصیت از ماترک است.

نظریه مشورتی شماره 470/96/7 مورخ 1396/02/30 درخصوص شرایط طرح و نحوه رسیدگی به دعوای مطالبه سهم الارث 

1. استماع درخواست تقسیم ترکه مستلزم سبق احراز وراثت ورثه، محصور بودن ایشان و مشخص بودن سهام هریک از وراث است و امور اخیر الذکر در امور حقوقی با تحصیل و ارائه گواهی انحصار وراثت می تواند احراز شود.
2. در دعوای تقسیم ماترک ، دادگاه اموالی را که منجزاً از ماترک است، بین ورثه تقسیم میکند و چنانچه هر یک از ورثه نسبت به اقلامی از ماترک ادعائی داشته باشند، باید دعوای جداگانه و مستقل به دادگاه صالح تقدیم کند. لذا دادگاه اموالي را از ماترك كه بدون تعرض مانده است و بين ورثه نيز اختلافي در مورد آنها وجود ندارد، بين آنها تقسيم مي كند و نسبت به اموالي كه سایر ورثه مدعي آن مي باشند، پس از طرح دعوا و تعيين تكليف ادعاهاي مطرح شده به موجب آرا صادره مربوطه اتخاذ تصميم خواهد كرد.

نظریه مشورتی شماره 7/95/1934 مورخ 1395/08/15 در خصوص تقسیم ماترک و مطالبه سهم الارث در ملک مشاعی 

استعلام :

اولاً، در دعوی تقسیم ترکه ملک موروثی چنانچه هر یک از وراث نسبت به ملک موروثی به نسبت سهم الارث خود سند مالکیت مشاعی اخذ کرده باشند آیا این اقدام وراث دلالت بر تقسیم ملک مورد دعوی است یانه و در این فرض آیا دعوی قابلیت رسیدگی و استماع دارد یا خیر؟
ثانیاً، اینکه در فرضی که ذکر شد بعضی از وراث پس از اخذ سند مشاعی نسبت به سهم الارث خود سهام خود را به اشخاص ثالث انتقال داده اند. در این حالت آیا تقسیم ترکه در مورد این ملک مشاعی تحقق یافته است یا خیر؟

پاسخ :

1.اخذ سند مشاعی هر یک از ورثه به نسبت سهم الارث خود نسبت به ملک موروثی ظهور در این امر دارد که تقسیم نسبت به ملک موروثی مذکور محقق شده است، بنابراین، در این فرض ، دعوای تقسیم نسبت به آن ملک موضوعاً منتفی است و فقط به علت شراکت مشاعی ورثه در ملک موروثی هر یک از مالکین مشاعی وفق مقررات قانون افراز و فروش املاک مشاع مصوب 1357 و آئین نامه اجرائی آن می‌تواند درخواست افراز ملک مشاع ثبت شده را از اداره ثبت مربوطه بنمایند و چنانچه اداره ثبت به موجب تصمیم قطعی خود ملک مشاع را غیر قابل افراز تشخیص دهد، ممکن است، ملک مشاع با طرح درخواست دستور فروش ملک مشاع شرکاء فروخته شده و ثمن آن بین شرکاء تقسیم شود.
2.بنابه مراتب مذکور، سوال دوم موضوعاً منتفی است. یعنی اگر برخی از ورثه سهم مشاعی خود را به دیگری واگذار و انتقال داده باشند، بازهم درخواست برخی دیگر مبنی بر تقسیم ملک فاقد موضوعیت است و باید به ترتیب مذکور در بند یک عمل شود.