خاتمه قرارداد پیمانکاری

خاتمه قرارداد پیمانکاری در ماده 48 شرایط عمومی پیمان پیش بینی شده است. طبق این ماده هرگاه پیش از اتمام کارهای موضوع پیمان، کارفرما بدون آن که تقصیری متوجه پیمانکار باشد، بنا به مصلحت خود یا علل دیگر، تصمیم به خاتمه ی پیمان بگیرد، خاتمه ی پیمان را به پیمانکار ابلاغ می کند. در شرایط عمومی پیمان، حق فسخ فقط برای کارفرما پیش بینی شده است و پیمانکار حق فسخ پیمان را ندارد و غالبا درخواست تعدیل نرخ پیمان در قراردادهای پیمانکاری را می نماید؛ اما در مواردی در صورت تحقق برخی رویدادها، می تواند از ماده 48 شرایط عمومی پیمان به نفع خود استفاده نماید. متاسفانه پیمانکار به تنهایی نمی تواند حق فسخ قرارداد پیمانکاری خود را طبق ماده 48 شرایط عمومی پیمان اعمال نماید و این امر نیازمند درخواست پیمانکار و موافقت از سوی کارفرما است. چنانچه کارفرما، اراده پیمانکار مبنی بر خاتمه پیمان را نپذیرد، پیمانکار چاره ای جز طرح دعوای حقوقی مبنی بر الزام کارفرما به خاتمه پیمان ندارد که مراجع حل اختلاف به آن رسیدگی و اتخاذ تصمیم می نمایند.

موارد خاتمه قرارداد پیمانکاری از سوی پیمانکار

موارد خاتمه قرارداد پیمانکاری از سوی پیمانکار در مواد 28، 29، 39، 40، 44 و 50 شرایط عمومی پیمان بیان گردیده است که به شرح ذیل می باشد:

• عجز کارفرما از تحویل کارگاه به پیمانکار

ماده 28 شرایط عمومی پیمان، کارفرما را مکلف نموده که کارگاه را بی عوض و معارض به پیمانکار تحویل دهد و تاریخ تحویل کارگاه نباید بیش از 30 روز از تاریخ مبادله پیمان باشد. در این ماده به دو نوع تاخیر در تحویل اشاره گردیده است.

اول اینکه تاخیر در تحویل کارگاه بیش از یک ماه و مورد دیگر تاخیر در تحویل کارگاه بیش از 30 درصد مدت پیمان یا 6 ماه هر کدام که کمتر باشد. در صورت تاخیر در تحویل بیش از یک ماه، کارفرما مکلف به پرداخت خسارت به پیمانکار می باشد و در مورد دوم چنانچه مبلغ کارهای پیش بینی شده در محل های تحویل نشده تا 25 درصد مبلغ اولیه پیمان باشد، پیمانکار می تواند با اطلاع قبلی 15 روزه، آن قسمت را از تعهدات خود حذف نماید و چنانچه مبلغ کارهای پیش بینی شده در محل های تحویل نشده بیشتر از 25 درصد مبلغ اولیه پیمان باشد، پیمانکار می تواند خاتمه پیمان را به کارفرما اعلام نماید.

• کاهش مبلغ پیمان بیش از 25 درصد مبلغ اولیه

طبق ماده 29 شرایط عمومی پیمان، این حق به کارفرما داده شده است که بتواند مقادیر درج شده در فهرست بها را کاهش دهد. اما کارفرما در صورتی این حق را دارا می باشد که جمع مبلغ مربوط به کاهش مقادیر و حذف آنها از 25 درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر باشد و در صورت کاهش مبلغ پیمان بیش از 25 درصد مبلغ اولیه پیمان، پیمانکار حق دارد طبق ماده 48 شرایط عمومی پیمان، خاتمه پیمان را اعلام نماید.

• غیر قابل بهره برداری شدن کارها با افزایش 125 درصدی مبلغ اولیه ی پیمان

بند ج ماده 39 شرایط عمومی پیمان، این حق را به کارفرما داده که در صورت افزایش 125 درصدی مبلغ اولیه پیمان و عدم قابلیت بهره برداری کارهای اجرا شده و عدم موافقت پیمانکار، پیمان را خاتمه دهد.

این بند از ماده 39 حالتی را پیش بینی نموده که پیمانکار عملیات اجرایی پیمان را انجام داده و 25 درصد اضافه بر آن را نیز اجرا کرده اما بنا به عللی که ناشی از قصور پیمانکار نمی باشد، موضوع پیمان قابلیت بهره برداری را ندارد؛ لذا به جهت اینکه ادامه کار منوط به تصویب و تخصیص اعتبار باقی مانده طرح است و نیاز به انعقاد قرارداد الحاقیه دارد، پیمانکار با ادامه کار موافقت نمی نماید و کارفرما ناچار به خاتمه پیمان می باشد.

• عدم موافقت پیمانکار با تعلیق بیش از سه ماه

یکی دیگر از حقوقی که شرایط عمومی پیمان برای کارفرما در نظر گرفته است، تعلیق اجرای کار برای سه ماه می باشد. در این مدت کارفرما مکلف است هزینه های بالاسری را به پیمانکار پرداخت نماید؛ اما چنانجه تعلیق بیش از سه ماه ضروری باشد، در صورت موافقت پیمانکار می تواند مدت تعلیق را برای یک بار و به مدت حداکثر سه ماه افزایش دهد و در صورتی که پیمانکار با تعلیق بیش از سه ماه موافقت ننماید، کارفرما باید خاتمه پیمان را اعلام نماید.

نحوه خاتمه پیمان از سوی کارفرما

ماده 48 شرایط عمومی پیمان، مواردی را که کارفرما می بایست جهت اعلام خاتمه پیمان رعایت نماید بر  شمرده است که به شرح ذیل می باشد:

• ابلاغ خاتمه پیمان

طبق ماده 48 شرایط عمومی پیمان، کارفرما باید خاتمه پیمان را به پیمانکار ابلاغ نماید. در واقع باید کارفرما اراده خود مبنی بر اعمال حق خاتمه پیمان را به پیمانکار اعلام نماید و این از طریق ابلاغ صورت می گیرد و تا قبل از ابلاغ، خاتمه پیمان ارزش حقوقی ندارد.

• تعیین تاریخ آماده کردن کارگاه برای تحویل

کارفرما زمانی که تصمیم به خاتمه پیمان می گیرد، در زمان ابلاغ آن به پیمانکار باید تاریخی را نیز جهت آماده کردن کارگاه برای تحویل تعیین نماید. فاصله میان تاریخ تحویل کارگاه و تاریخ ابلاغ خاتمه پیمان نباید بیشتر از 15 روز باشد.

• اعطای مهلت بیشتر به پیمانکار برای تکمیل کارهای خطرناک و زیانبار ناتمام

در زمان خاتمه پیمان ممکن است برخی از کارها ناتمام مانده باشد که چنانچه این کارها در زمره کارهای بی خطر باشد که باید ظرفهمان مهلت  15 روزه آماده تحویل گردد و چنانچه در زمره کارهای خطرناک زیانبار باشد، نیازمند مهلت بیشتر است تا پیمانکار بتواند در آن مهلت آن کارها را تکمیل و کارگاه را آماده تحویل نماید.

آثار خاتمه پیمان

خاتمه پیمان نیز مانند فسخ پیمان دارای آثاری است که به شرح ذیل می باشد:

• تحویل قطعی کارهای ناتمام و تحویل موقت کارهای تمام شده

بند الف ماده 48 شرایط عمومی پیمان مقرر نموده: ((کارفرما آن قسمت از کارها را که ناتمام است طبق مقررات درج شده در ماده 41 تحویل قطعی و آن قسمت را که پایان یافته است طبق مقررات تعیین شده در ماده 39 تحویل موقت می گیرد.))

بنابراین طبق این بند از ماده 48 شرایط عمومی پیمان، در صورتی که کارهای ناتمام دارای معایبی باشد، پیمانکار موظف است به هزینه خود نسبت به رفع عیب آن اقدام نماید و سپس تحویل قطعی دهد. در غیر این صورت کارفرما خود نسبت به رفع نقص اقدام می نماید و هزینه های مربوطه را به اضافه 15 درصد از مطالبات پیمانکار کسر می نماید.

در مورد کارهای تمام شده نیز چنانچه در دوره تضمین معایبی مشاهده شود، پیمانکار مکلف به رفع عیب می باشد. در غیر اینصورت کارفرما خود رفع عیب می نماید و هزینه های آن را به همان صورت قبل از پیمانکار کسر می نماید.

• تحویل نقشه ها، کاتالوگ ها و قراردادها به کارفرما

قانوگذار در بند الف از ماده 38 شرایط عمومی پیمان، پیمانکار را موظف نموده که تا حدی که مورد لزوم و درخواست کارفرماست، نقشه ها و کاتالوگ ها و قراردادهایی که با پیمانکار جزء منعقد گردیده به کارفرما تحویل دهد. چنانچه پیمانکار از این کار امتناع نماید، کارفرما هم می تواند از پرداخت صورت وضعیت قطعی و تسویه حساب خودداری نماید.

• تهیه ی صورت وضعیت قطعی توسط پیمانکار

یکی از آثار خاتمه پیمان که در شرایط عمومی پیمان به آن اشاره شده، تهیه صورت وضعیت قطعی توسط پیمانکار می باشد. پیمانکار پس از تهیه صورت وضعیت قطعی، آن را به مهندس مشاور ارائه می نماید که ایشان آن را به کارفرما تسلیم می کند. در صورت امتناع پیمانکار از تهیه صورت وضعیت قطعی، مهندس مشاور آن را تهیه و پس از امضای پیمانکار به کارفرما تسلیم می گردد و چنانچه پیمانکار، صورت وضعیت قطعی را امضاء ننماید، بدون امضاء وی صورت وضعیت برای کارفرما ارسال می گردد.

• تعیین تکلیف مصالح و تجهیزات موجود و سفارش شده

بند ج ماده 48 شرایط عمومی پیمان در این خصوص اینگونه پیش بینی نموده، مصالح و تجهیزات موجود در کارگاه که طبق مشخصات فنی می باشد و جهت اجرای موضوع پیمان تهیه شده است، اندازه گیری و بهای آن طبق نرخ متعارف روز در تاریخ خرید، در صورت وضعیت قطعی لحاظ می گردد. چنانچه پیمانکار، مصالح و تجهیزاتی را برای اجرای کار سفارش داده باشد، به محض ابلاغ خاتمه پیمان باید فهرست آنها را برای کارفرما ارسال نماید. چنانچه کارفرما اقلامی از مصالح و تجهیزات سفارش شده را مورد نیاز تشخیص دهد، ظرف 10 روز از دریافت فهرست به پیمانکار اعلام می نماید تا قرارداد خرید آن را به نام کارفرما منتقل نماید.

• خلع ید پیمانکار از کارگاه

یکی دیگر از آثار خاتمه پیمان این است که کارفرما، تاسیسات و ساختمان های موقتی را که در کارگاه احداث شده در اختیار می گیرد و این همان به معنای خلع ید کردن پیمانکار می باشد. حال چنانچه پیمانکار از در اختیار قرار دادن کارگاه به کارفرما خودداری کند، کارفرما می بایست از طریق مراجع قضایی نسبت به خلع ید پیمانکار اقدام نماید.

• خرید تاسیسات و ساختمان های موقت از سوی کارفرما

کارفرما می تواند تاسیسات و ساختمان هایی را که در ید پیمانکار است خریداری نماید. در این صورت بهای این تاسیسات و ساختمان ها با در نظر گرفتن پرداخت هایی که قبلا به پیمانکار شده است، با توافق دو طرف تعیین می شود و به حساب طلب پیمانکار منظور می گردد. در صورتی که توافقی حاصل نشود، قیمت طبق نظریه کارشناس رسمی دادگستری تعیین می گردد. همچنین در شرایط عمومی پیمان، این حق به پیمانکار داده شده است که از فروش تاسیسات و ساختمان های موقت ممانعت نماید.

• اجاره کردن تاسیسات و ساختمان های موقت خارج از کارگاه از طرف کارفرما

طبق بند (ه) ماده 48 شرایط عمومی پیمان، چنانچه تاسیسات و ساختمان های موقت داخل کارگاه باشد، کارفرما می بایست آنها را از پیمانکار خریداری نماید؛ اما در صورتی که خارج از کارگاه باشد، باید از پیمانکار اجاره نماید و در صورت اختلاف در مبلغ اجاره بها با نظر کارشناس رسمی دادگستری تعیین می گردد.

• خارج کردن مازاد مصالح و تجهیزات از کارگاه توسط پیمانکار

طبق بند (و) ماده 48 شرایط عمومی پیمان، پیمانکار باید مازاد مصالح و تجهیزات و دیگر تدارکات خود را که در محل های تحویلی کارفرما باقی مانده است، حداکثر ظرف سه ماه از تاریخ ابلاغ کارفرما، از محل های یاد شده خارج کند. در غیر اینصورت کارفرما می تواند برای خارج کردن آنها به هر نحو که صلاح بداند، عمل نماید و هزینه های آن را به حساب بدهی پیمانکار منظور نماید. در این صورت پیمانکار نمی تواند نسبت به ضرر و زیان وارد شده به اموال و دارایی خود دعوایی مطرح نماید.

• آزادسازی تضامین پیمانکار (عدم ضبط ضمانت نامه های بانکی در قرارداد پیمانکاری)

در ماده 48 شرایط عمومی پیمان به جهت عدم تقصیر پیمانکار و خاتمه پیمان به علل و شرایط خاصی که ایجاد شده، لذا کارفرما باید تضامین پیمانکار را آزاد نماید. تضمین انجام تعهدات طبق تبصره 1 ماده 34 آزاد می شود با این تفاوت که آخرین صورت وضعیت موقت موضوع تبصره پیش گفته حداکثر تا یک ماه پس از تحویل کار با احتساب مصالح پای کار تهیه شود. تضمین حسن انجام کار قسمت تحویل شده و قسمت تحویل قطعی شده طبق ماده 35 آزاد می شود؛ یعنی نصف مبلغ پس از تصویب صورت وضعیت قطعی و نصف دیگر پس از تحویل قطعی مسترد می گردد.

• عدم پرداخت مالیات در قرارداد پیمانکاری

یکی از موارد اختلافی کارفرما با پبمانکار در مبحث خاتمه قرارداد پیمانکاری امتناع کارفرما از پرداخت مالیات متعلقه می باشدکه بعضا پیمانکار نسبت به طرح دعوا در مراجع صالح به رسیدگی اقدام می کند.

• عدم پرداخت حق بیمه در قراردادهای پیمانکاری

یکی دیگر از موارد اختلافی کارفرما با پبمانکار در مبحث خاتمه قرارداد پیمانکاری امتناع کارفرما از پرداخت حق بیمه متعلقه می باشدکه بعضا پیمانکار نسبت به طرح دعوا در مراجع صالح به رسیدگی اقدام می کند.

خاتمه پیمان و خیار شرط

ماده ۴۸ حاوی شرط خیار نامحدود برای کارفرمای دولتی است. پرسشی که مطرح میشود این است که آیا درج خیار شرط بدون تعیین مدت باطل و مبطل عقد نیست؟

توضیح آنکه به موجب ماده ۴۰۱ قانون مدنی در صورتی که برای خیار شرط مدت تعیین نشده باشد، هم شرط و هم عقد باطل است زیرا این موضوع موجب ایجاد غرر در معامله میشود و وضعیت طرف مقابل را در حالت نامعلوم و مبهمی قرار میدهد .در خصوص صحت درج این شرط در قراردادهای اداری باید گفت:

• اول : مدت پیمان محدود است و طرفین به طور ضمنی میدانند که خیار شرط در نهایت به مدت پیمان خواهد بود و به این دلیل با تعیین مدت پیمان، از این شرط نیز تلویحاً رفع ابهام صورت می گیرد.
• دوم : نظام حقوق قراردادهای اداری، مستقل از حقوق خصوصی است ممکن است موضوعی که در قرارداد اداری شرط قراردادی است، در قرارداد خصوصی، مبطل عقد نیز محسوب شود. نتیجه آنکه وضعیت نابرابر و ویژه قرارداد اداری، لزوم تدارک منافع عمومی در شرایط خاص و توجه به استقلال حقوق قراردادهای اداری، اقتضای صحت شرط یاد شده را دارد.
• سوم : برخی از حقوقدانان معتقدند درج مدت خیار شرط فقط در عقود آنی ضروری است و در قراردادهای مستمر و مدت  دار، نیازی به ذکر مدت برای خیار شرط نیست، چون مدت این حق فسخ به اندازه مدت قرارداد بوده و معین محسوب میشود.

شیوه محاسبه هزینه تجهیز پس از خاتمه پیمان

بر اساس بند ۳-۵ دستورالعمل تجهیز و برچیدن کارگاه در صورت تأمین هر یک از ردیف های تجهیز و برچیدن کارگاه و با توجه به مفاد بند «۴» دستورالعمل یاد شده هزینه هر یک از ردیف های تجهیز و برچیدن کارگاه به تناسب پیشرفت عملیات مربوط به آنها محاسبه شده و در صورت وضعیتها درج میگردد. بنا به شرح یاد شده اگر پیمانی در حین اجرای عملیات پیمان بر اساس ماده ۴۸ شرایط عمومی پیمان خاتمه داده شود، ردیف هایی از تجهیز و برچیدن که توسط پیمانکار انجام نشده قابل پرداخت به پیمانکار نخواهد بود. در ضمن در حالت ابلاغ ماده ۴۸ شرایط عمومی پیمان از طرف کارفرما، با توجه به اینکه تجهیز کارگاه توسط پیمانکار برچیده نمی شود، بابت آنها وجهی به عنوان برچیدن کارگاه به پیمانکار پرداخت نمی شود.

 خسارت تأخیرات در صورت فسخ یا خاتمه پیمان

در صورت فسخ و یا خاتمه پیمان نیز خسارت تأخیر موضوع بند «ب» ماده ۵۰ قابل دریافت است. در این حالت مبلغ کارهای باقیمانده که در اجرای آن تأخیر شده است، عبارت است از مبلغ کارهایی که طبق برنامه زمانی تفصیلی و با در نظر گرفتن تأخیر مجاز پیمانکار بایـد تـا تاریخ فسخ و یا خاتمه انجام میشد منهای مبلغ کار انجام شده. لازم به ذکر است در صورت خاتمه پیمان در مدت اولیه پیمان، دریافت خسارت تأخیر موضوع ماده ۵۰ شرایط عمومی توسط کارفرما منتفی میباشد. در این رابطه سازمان برنامه و بودجه بر اساس نامه شماره ۱۵۱۰۲۳۳ مورخ ۱۳۹۶/۰۸/۲۱ و با استناد به مصوبه مورخ ۱۳۹۵/۱۲/۰۷ شورای عالی فنی اعلام داشته است: «با توجه به آنکه پیمان موضوع فوق در مدت اولیه، مطابق ماده ۴۸ شرایط عمومی پیمان، خاتمه داده شده است، اعمال جرایم مربوط به تأخیرات غیر مجاز صحیح نمی باشد.»

نظر مشورتی سازمان برنامه و بودجه در خصوص وضعیت کارهای ناتمام پس از خاتمه پیمان

در قراردادهای منعقده براساس شرایط عمومی پیمان، در صورت ابلاغ ماده ۴۸ از سوی کارفرما، همانطور که طبق بند «الف» ماده مذکور تصریح گردیده ،کارفرما آن قسمت از کارها را که نا تمام است طبق مقررات درج شده در ماده ۴۱ تحویل قطعی و آن قسمت را که پایان یافته است طبق مقررات تعیین شده در ماده ۳۹ تحویل موقت میگیرد.

 اگر معایبی در مورد کارهای ناتمام مشاهده شود پیمانکار مکلف است به هزینه خود در مدت مناسبی که با توافق کارفرما تعیین می شود، رفع عیب نماید و سپس تحویل قطعی دهد.

 منظور از عبارت «آن قسمت از کارها که پایان یافته است طبق مقررات تعیین شده در ماده ۳۹ شرایط عمومی پیمان تحویل موقت میگیرد» در ماده ۴۸ شرایط عمومی پیمان، آن قسمت از کار میباشد که به اتمام رسیده است و ناتمام بودن بخشهای دیگر، مانع کار کرد و بهره برداری در نظر گرفته شده برای قسمت مذکور، بر اساس پیمان منعقده و مشخصات فنی پروژه نباشد.

نظر مشورتی سازمان برنامه و بودجه در خصوص تکلیف مصالح پای کار پس از خاتمه پیمان

در قراردادهای تابع ضوابط طرحهای تملک دارایی های سرمایه ای که براساس فهرستهای بهای واحد پایه منعقد شده اند، چنانچه پیش از اتمام کارهای موضوع پیمان، قرارداد طبق ماده ۴۸ شرایط عمومی پیمان خاتمه باید، بهای مصالح موجود در کارگاه که طبق مشخصات برای اجرای موضوع تهیه شده اند بر اساس نرخ متعارف روز (مورد توافق دو طرف) در تاریخ خرید و صرفاً با اعمال ضریب بالاسری در صورت وضعیت قطعی منظور می شود. در ضمن چنانچه مصالح مزبور طبق ضوابط فهرست بهای واحد پایه مربوط مشمول پرداخت هزینه حمل باشند، هزینه حمل أنها طبق ضوابط و براساس ردیف های مربوط با اعمال ضریب های مندرج در پیمان (بالاسری، منطقه ای، پیشنهادی پیمانکار و حسب مورد سایر ضریب های مربوط )محاسبه و در صورت وضعیت قطعی درج میشود.